in

Efsanevi Canavarlar Nelerdir, Hangi Eserlerde Bulunurlar?

Denizin Ruhu’ndan Çift Başlı Köpek Kozo’ya kadar birçok yaratığın plastik sanatlara yansıyışını derleyip inceledik. Sizler için bir dosya haline getirdik!

efsanevi canavarlar
- Reklam -
- Reklam -

Birçok destan ve halk masalında rastladığımız çeşitli yaratıklar genelde sözlü anlatım yoluyla günümüze kadar gelir ve bu söylenceler zamanla inançlarımızla özdeşleşir. Öyle ki bu canavarların birinden şifa isterken diğerinden bizleri korumasını talep ederiz. Şimdi bahsi geçen yaratıklar dünyasına edebiyat nezaretiyle değil de plastik sanatlar çerçevesiyle bakacağız. Halkın inançları, folklorik özellikleri el sanatlarına nasıl yansımış, bu eserler ne biçimde, hangi amaçla meydana getirilmiş kısaca inceleyeceğiz.

Şunu da belirtelim ki, benzer mitolojik canlılar dünyanın farklı coğrafyalarında yaşayan farklı kültürlerde, birbirine yakın veya uzak zamanlarda görülmüş olabilirler. Ayrıca burada listelenenler dışında pek çok mitolojik canlı olduğu da aşikar. Ancak yazının fazla uzun olmaması ve sadece bir merak kıvılcımına sebep olması için, seçtiğimiz “canavarlar”ın belli kültürlerdeki görünüşlerini anlatmayı tercih ettik.

Grifon

Pazırık Kurganı, Güney Sibirya’da Altay eteklerinde Pazırık’ta bulunmuş ve mezar içindeki donmadan dolayı bünyesindeki eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Pazırık kurganları birçok dinî, mitolojik, arkeolojik ve sanat tarihiyle ilgili kanıtlardan ötürü Hun Türkleri dönemine ait olduğu kanısına varılmıştır. Mezar içinde kurban edilmiş atlar, vücudunda hayvan desenli dövmeleri bulunan mumyalar ve diğer çeşitli kalıntılar keşfedilmiştir. Aşağıdaki görsel, kurgandan çıkan grifon bezemeli bir eyer kaplamasının parçasıdır ve bozkır coğrafyasının karakteristik hayvan üslubunu gözler önüne sermektedir.

- Reklam -
grifon
Eyer Kaplaması, Pazırık Hermitage Müzesi St. Petersburg, M.Ö. 252-238

Grifon, aslan benzeri bir yırtıcının gövdesine, kartal kanatlarına sahiptir; baş kısmında kıvrık gaga, göz ve kulaklar bulunur. İki tip grifon daha vardır; kartal-grifon ve aslan-grifon. Kartal-grifonlar kartalın gövdesine ve kanatlarına sahiptir, kıvrık gagalarının yanı sıra başlarında ibik, yele ve kulak bulunmaktadır. Aslan cinsinden bir yırtıcının gövdesine sahip aslan-grifonlar da kanatlıdır, başlarının üzerinde boynuz yer almaktadır. Sembolik anlamda inançların sonucu olarak ortaya çıkan grifon koruyuculuk ve kötü ruhları kovan başlıca özelliği ile birlikte uğur getiren, baharın müjdecisi, şifa veren ve uzun ömürle ilişkilendirilen fantastik bir hayvandır. Dünyevi ve siyasal gücü temsil eder. Dik kulakları dikkati, açık kanatları çevikliği, hızı, hâkimiyet gücünü ve belki de bağımsızlığını, aslan özellikleri de cesareti ve yine hızı betimler. Göğün hâkimi, sonsuzluk sembolü kartal ve yerin kralı aslan özelliklerini taşıyan grifon başka bir görüşe göre, kartal olarak imparatorun, aslan olarak halk gücünün işaretidir. Bununla bağlantılı biçimde hanedanlık ongununda bir boyun önderi ya da hükümdarın ruhunu simgeliyor olabilir.[1]

Lamassu ve Koruyucu “Akbaba” Periler

Aşağıdaki heykel Irak’ın Musul şehri yakınlarındaki Asur’un Nimrud şehir devletinde, Yeni-Asur Kralı 2. Asurnasirpal tarafından inşa ettirilen sarayın taht odasındaki girişe yerleştirilmiştir. Lamassular bir insan kafasına, boğa gövdesine, kartal kanatlarına sahiptir ve bunlar sırasıyla zekâyı, gücü ve sürati simgelemiştir. Kentlerin girişine, devasa bir biçimde yapılan heykeller kentin kapısının her iki yanına birer çift olarak yerleştirilmişlerdir.

lamassu
Lamassu, Kireç Taşı, British Museum, Londra, Birleşik Krallık, M.Ö. 865-860

Bu heykellerin yanında koruyucu figürler de evleri korumak için kapının eşiğinin altında gömülü olan kil tabletlerine kazınmıştır. Bunlar içinde en ilgi çekici olan örnekler ise kuş kafası ve kanatlarıyla insan şeklini alan kızıl akbaba perilerdir. Koruyucu ruhlar, her zaman saflığın sembolleri olan bir sepet ve köknar kozalağı ile resmedilmiş ve genellikle sırlı tuğlalara ya da taş rölyeflere resmedilerek lamassulara eşlik etmiştir.[2]

Mushussu

Mushussu
Mushussu, Sırlı Pişmiş Toprak ve Srlı Tuğla, İştar Kapısı, Berlin, Pergamon Müzesi, M.Ö. 605, Detay

Mushussu’yu, diğer adı ile yürüyen yılanı, Mezopotamya’da Yeni Babil İmparatorluğu kralı Nebukadnezar tarafından savaş ve aşk tanrısı İştar adına yaptırılmış kent giriş kapısında görüyoruz. Çatallı dilli başı yılana ait olmakla beraber kafasındaki boynuzların Arabistan’da yaygın boynuzlu engerek yılanından alındığı düşünülmektedir. Profilden gördüğümüz hibrit hayvanın ön ayakları aslan, arka ayakları yırtıcı bir kuşa ait. Uzun kuyruğunu ve uzun bacaklarını çita gibi büyük kedilerden aldığı düşünülmektedir. Kutsal kitaplarda da betimlemelerine rastlandığını iddia eden kimi araştırmacılar olması ile beraber, Babil yaratılış destanı olan Enûma Eliş’te tanrıların en büyüğü ilan edilen Marduk’un kutsal hayvanıdır.[3]

Çift Başlı Köpek

Yerel Afrika inancında görülen Çift Başlı Köpek, Kongo ile öteki dünya hayatını birleştiren bir çeşit külttür. Bu özel güç figürü, ruh dünyasına belirli bir yakınlığa sahip olan ve kötülük kuvvetlerine karşı hizmet eden iki başlı bir köpek olan Kozo’yu temsil eder ve canlılar ile ölüler dünyaları arasında aracılar olarak düşünülür. [4]

cift basli kopek
Çift Başlı Köpek, Büyüsel Tıp Malzemesi, British Museum, Londra, Birleşik Krallık, 19. yy Sonu

Kozo’nun iki başı ve dört gözü onu bu inanış için özellikle güçlü yapar. Bu temsilî hayvanın sırtına reçine veya kil ile bağlanmış güçlü ilaçlar, ölülerle ilişkili bir madde (saç, tırnak benzeri) yerleştirilir, bunlar büyücülerin öbür dünya ile iletişimini sağlar. Nesneye sürülen canlı kişilerin uzuvları bu gücü etkinleştirmek için kullanılır. İnsan kalıntılarının birikimi bir iktidar sembolüdür.[5]

Bu figürlerin kötü ruhları yok ettiği, muhtemelen hastalıkları önlediği, yanlış bir kişiyi cezalandırdığı veya iki kişi arasında bir anlaşma imzaladığı düşünülüyordu. Bu figürlerin çoğunun üstünde çiviler vardı, halatlar veya kumaş gibi başka nesneler bu çivilere tutturuluyordu. Ayini yöneten kişi heykeli harekete geçirmek için gücünü kullanmak zorundaydı. Hareketin gerçekleşmesi kan, ter veya tükürmek gibi güçlü maddelerin bu demirden heykele nüfus etmesi ile sağlanıyordu. Ayrıca Kozo’nun kadınların cinselliğini kontrol ettiği de düşünülmektedir. [6] [7]

Denizin Ruhu

1865’ten önce yapılan bu figürde, San Cristobal Adası’ndan bir sanatçı, balık ve insan özelliklerini tek bir vücutta birleştirmiştir. Deniz ruhları insanoğluna karşı genelde kötü niyetlidir. Ancak bu ruh, balıkçılara palamut sürüsü göndererek cömertliğinin bir kanıtını da sunar.

denizin ruhu
Denizin Ruhu, Ahşap Figür, ̴1865

Bismark Adalar Denizi’ne ait Yeni İrlanda’nın kuzeyine özgü Malaga sanatı, Melanzeya sanatının önemli bir örneğidir. “Malaga” terimi yalnızca yerel anaerkil klanların merhum üyelerini anlamak için düzenledikleri karmaşık törenleri değil, klanın sahip olduğu değerlere göre bu tür etkinlikler için yapılan oymaları da ifade eder. Malaga oymaları itibarlı sanatçılara yaptırılırlar ve geleneklere göre tören tamamlandıktan sonra imha edilirler. [8]

Çift Başlı Kartal

Kartal motifinin önemli bir yer bulduğu Yakut Türklerinde göğün en üst katında, yere açılan kapısında ve göğü yere bağlayan Dünya Ağacı’nın tepesinde çift başlı bir kartal oturduğu, göklerin korunmasıyla bu kartalın vazifeli olduğu rivayet edilmiştir[9]. Yakut inancına göre şaman olacak çocuğun ruhunu bir kartal yemiş, bu kartal kayın veya karaçam ağaçlarının bulunduğu ormana doğru uçmuş ve burada bulunan bir ağaca konarak yuva yapmıştır. Kartalın buradaki yumurtalarından bir erkek çocuk çıkmıştır. Bu çocuk vahşi hayvanlardan korunarak büyütülmüş ve ilk kam olmuştur[10]. Yine başka bir Türk yaratılış destanına göre ay ve bütün Gökyüzü’nün yaratıcısı olan iyilik ilâhı Ülgen’ in yedi oğlundan beşincisi, gökyüzünde yaşayan Kartal’dır. Bu efsaneye göre, Gök Tanrı’nın simgesi olan Büyük Kartal, kötü güçlerin elinde tutsak olan destan kahramanı Er-Töküş’ü önce yutup sonra kusarak, daha dayanıklı ve güçlü bir insan olarak dünyaya getirir. Kartal, daha sonra, Er-Töküş’ü sırtına alıp, yeraltında günlerce uçurduktan sonra yeryüzüne çıkarır.

cift basli kartal
Çift Başlı Kartal Motifi, Divriği Ulu Cami, Sivas, 1228-1243, Detay

Kartal motifinin, Şaman dini inanışından Yakut Türklerine geçtiği ve oradan da Orta Asya Türklerine kadar geldiği düşünülmektedir[11]. Kartal, İslamiyet’in kabul edilmesinden sonra, Karahanlı döneminde de yüklenmiş olduğu anlamları devam ettirmiştir. Dede Korkut hikâyelerinde ise iyiliğin, özgürlüğün ve yiğitliğin sembolü olmuştur[12].

Ayrıca Hun, Göktürk, Uygur, Avar, Abbasi, Gazne, Fatimi, Eyyübi ve Büyük Selçuklu sanatında nazarlık, tılsım, kudret ve kuvvet sembolü olarak kullanılmıştır. Arma, totem, mezar, hayat ağacı sembolü, aydınlık güneş ve talih, bilginlik, gökyüzünü temsil eden ve gelecekten haber veren kuş olarak, sembolik anlamlarda da kullanıldığı araştırmacılarca ifade edilmektedir. Orta Asya Türk mitolojisinde koruyucu ruh olarak kabul edilen kartal, aynı zamanda göklere hâkimiyeti ve gücü temsil etmektedir. Göklerin hâkimi, özgürlüğün simgesidir[13].

Çin Ejderhası

Ejderhaların hayalî yaratıklar gibi birçok hayvana benzeyen formları bulunur ancak onlar daha çok dört ayaklı gibi gösterilir. Çin ejderhaları geleneksel olarak, merhameti ve ihtişamın kudretini sembolize ederler. Özel olarak suyu, yağışı, fırtına ve seli yönetmek gücüne sahiptir. Nitekim Çin Yılbaşısı kutlamalarında yapılan Ejderha Dansı aslında kökeni itibarıyla bir tür yağmur duası, ritüelidir. Su ve gökle sıklıkla ilişkilendirilen ejderhaların nehir ve göl gibi su kaynaklarında yaşadığına inanılırdı. Ejderhalar ayrıca gücü, kuvveti ve buna layık olan insanların başarısını temsil ederler.

cin ejderhasi
Porselen Ming İmparatorluğu Vazosu, Saray Müzesi, 1522-1566, Pekin, Çin

Eski Çin söylencelerine göre evrenin yaratılışıyla ilgili dört ejderha vardı. Bunlardan birincisi tanrıların kutsal konutlarını koruyan Gökyüzü Ejderhası (Tian Long), ikincisi Gizli Hazine Ejderhası (Fu Zang Long) üçüncüsü suyollarına hükmeden Yeryüzü Ejderhası (Di Long) dördüncüsüyse yağmur ve rüzgârları yöneten Ruhlar Ejderhası (Shen Long). Yaygın inanışa göre bu ejderhaların son ikisi çok önemlidir. Bu dört ejder zamanla Ejder Krallar (Long Wang) ad verilen tanrılara dönüşmüşlerdir. [14]

Bonus: Hayat Ağacı

Efsanelerde ekseriyetle hibrit canlılara yer verildiği aşikâr ama belki tüm bu canavarların toplamı kadar da ağaç kültü var. Birçok ayrı kültürün çok çeşitli ağaç tasvirleri, mitleri mevcut. Bundandır ki Hayat Ağacı’nı da dosyaya dâhil etmeden olmazdı.

Yakut ve Altay Türklerinde yaşam ağacına Dünya Ağacı da denir. Eski Türk geleneğine göre, bu, dünyayı ortasından öteki âleme ve Kutup Yıldızı’na bağlayan, dalları vasıtasıyla şamanlara yeryüzünden yüksek âlemlere yolculuk yapma olanağı sağlayan bir ağaçtır. Şamanist geleneğe göre, Dünya göğün göbeği ile bu ağaç sayesinde irtibat halinde olup, bu ağaç ile beslenir. Anne rahmindeki bir bebek için göbek kordonu nasıl yaşamsal bir öneme sahip bulunuyorsa yeryüzü için de bu irtibat kanalı aynı derecede öneme sahip bulunmaktadır.[15]

hayat agaci
Tepesinde Kartal Bulunan Dünya Ağacı Kabartması, Anadolu Selçuklu Devleti Eserlerinden Sivas Gök Medrese Taç Kapısı, 1271, Ayrıntı

Şamanın kendisini temsil eden ağaca Turuğ (Ulukayın) adı verilir. Şamanlar ömürlerinin bu ağacın yaşam süresi kadar dayanıklı ve uzun olacağına inanırlar. Şaman öldüğü zaman davulu ve giysisi ormana götürülür ve bu ağaca asılır. Bazı Altay bölgelerinde ölen kişi içi oyulmuş bir ağacın içinde gömülür. [16]

Uygurların Türeyiş Destanında da iki (bazı varyantlarda beş) ağaçtan doğan çocukları, ulvi marifetleri ve topluma yön vermesi ile öne çıkar. Aynı destanda ağaca hürmet duyup bir aile büyüğü gibi davranıldığı da görülür. Şaman ayinlerinde kamların yaptıkları törenlerin kayın ağacı etrafında şekillenmesi, vefat eden şamanların cesetlerinin ağaca asılması gibi ritüeller de sıklıkla karşımıza çıkar. Gençlerin şaman olabilmek için bir ağaç dikmeleri, öldükten sonra o ağaçların kesilmesi de ağaç ile bireyin yoldaşlığına örnek verilebilir.

- Reklam -

Yakut mitolojisine göre, gökteki ebedi şamanın kapısına diktiği ağacın dalları arasında tanrının çocukları himaye görürdü. Ruhlar kuş biçimini almış olarak bu ağacın dalları arasında uçuşurlardı. Anlatıldığına göre bir insan doğunca buradan bir ruh olarak uçar, o insana can verirdi. [17]


Kaynakça

[1] Oktay, Jale Özlem., Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006

[2] Zaczek, Iain., “Yeni-Asur Kanatlı Koruyucu Figürü”, Sanatın Tüm Öyküsü, Hayalperest Yayınevi, 2012, İstanbul

[3] Hançerlioğlu, Orhan., Dünya İnançları Sözlüğü, Remzi Kitabevi, 2008, İstanbul

[4]T. Phillips., (ed.), Afrika, Bir Kıtanın Sanatı, Royal Academi, 1995, Londra

[5] Mack J., (ed.), Afrika: Sanat ve Kültürler, The British Museum Press, , 2000, Londra

[6] Johannes, James., Çift Başlı Köpek; Kongo, Halkın Maneviyat Dünyasında Köpekler, British Museum, Londra

[7] MacGaffey, Wyatt., “Ritüel Nesnelerin Kişiliği: Kongo” Etnofoor, 3/1, 1990

[8] Kaufmann, Christian., “Malaga Oymaları”, Sanatın Tüm Öyküsü, Hayalperest Yayınevi, 2012, İstanbul

[9] Ögel, Bahaddin. Türk Mitolojisi. C.I, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993.

[10] Kalafat, Yaşar. Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2. Baskı. 1995

[11] Özden, Hilmi. “Türklerde Kartal Ve Çift Başlı Kartal Tamgası”. Turan ilim fikir ve Medeniyet Dergisi, 15, 2011

[12] Alsan, Şenay. Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2005.

[13] Erdem, Mine. Kubad-Abad Saray Çinilerindeki Hayvan Motiflerinin İkonografisi, Simgesel Anlamı ve Günümüz Seramiğinde Yorumları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.

[14] “Çin Ejderhası”, son güncelleme 18 Ocak 2018, https://tr.wikipedia.org/wiki/Çin_ejderhası

[15]“Yaşam Ağacı”, son güncelleme 19 Ocak 2018, https://tr.wikipedia.org/wiki/Yaşam_ağacı

[16] Çoruhlu, Yaşar., Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınevi, 2002, İstanbul

[17] Roux, J. P., Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Kabalcı Yayınevi, 2002, İstanbul

Uygar Özdemir

Sanat tarihi, Türk mitolojisi ve fantastik edebiyat meraklısı; sıklıkla okur, çizer, yazar.

10 Yorum BULUNUYOR


  1. Avatar for danieljackson danieljackson dedi ki:

    Süper bir dosya olmuş. Elinize sağlık

  2. Avatar for KorkutHatun KorkutHatun dedi ki:

    Çok çok teşekkür ederim, sevgiler… :slight_smile:

  3. Avatar for aurienne aurienne dedi ki:

    Çok güzel bir dosya olmuş, şahane bir fikir. Ellerinize sağlık! :kalp:

  4. Avatar for Bay_Karamsar Bay_Karamsar dedi ki:

    Nedendir bilmiyorum, aralarında en çok Çift Başlı Köpek Kozo dikkatimi çekti. Kadın cinselliğini kontrol etmesine şaşırmadım. Ha, bu konularda çok bildiğim için şaşırmamazlık etmedim. Kendimce, kadın rahmini hem hayatı hem de ölümü temsil eden olarak algılıyorum. Kozo’da ölüler ile yaşayanlar arasındaki aracı bir varlık. Kadın rahmi hayat verenken, ölümede bir tür temsili rahme dönüş yorumunda bulunursam, evet, Kozo’nun kadın cinselliğiyle alakalandırılması bana çok normal geldi.

    Çin Ejderha’sınaysa saygım sonsuz. İhtişamlarının yanında, çok bilge bir havaları da var.

  5. Avatar for KorkutHatun KorkutHatun dedi ki:

    Çok teşekkür ederim yorumun için, zaman ayırdığın için çok sağol. :kalp:

Henüz yorum yok. Forum'a gelip sohbete katıl.

5 cevap daha var.

tek tekme ust

Chelsea Cain’in “Tek Tekme” Kitabı Bizlerle

Benliğin Gölgeleri - Sissoylu Serisi 5. Kitap - Brandon Sanderson

Sissoylu Serisi’nin 5. Kitabı “Benliğin Gölgeleri” Raflarda