Okan Akıncı
Yapay bir dil ortaya çıkarmak ilk çağdan beri insanların ilgilendiği bir konu olmuştur. Dünyadaki dil ve kültür çeşitliliği insanların gözünden kaçmamış, “Kafamızdan bir dil uydurabilir miyiz?” diye düşünmüşler. Antik çağda Yunanistan’da bazı dil bilgisi çalışmaları olsa da bunlar gerçek bir yapay dile dönüşmedi. MS 12. yüzyılda Avrupa’da yaratılan Lingua Ignota (Bilinmeyen Dil) ise bazılarına göre ilk yapay dil iken bazılarına göre basit bir çalışmadır. Dili kimin yarattığı bilinmiyor. Bazı mistik bilgileri gizlemek için yaratıldığı düşünülüyor. Latince ve Almancanın karışımı gibi görünmekte. Sınırlı sayıda sözcüğü var. Asıl ilgi çekici özelliğiyse tamamen kendisine ait 23 harflik bir alfabesi olması.
16. yüzyılda Osmanlı’da ise gerçekten de yapay bir dil olduğu kuşku götürmeyecek bir eser ortaya çıktı: Muhyî-i Gülşenî’nin Bâleybeleni. (Dilsizlere Verilen Dil) Muhyî, bu dili Sufi öğretilerini gizlemek için yaratır ama zamanla tüm Osmanlının ortak dili olması hayalini kurmaya başlar. Çünkü Osmanlı çok geniş bir alanda sayısız halka hükmetmektedir. İmparatorluk sınırları içinde çok sayıda dil konuşulmaktadır. Bu karmaşayı gidermek için bir ortak dil gerekir. Fakat Muhyî’nin bu arzusu gerçekleşmez ve dil Muhyî’den sonra unutulur. Bâleybeleni geçtiğimiz yıl yaptığımız şenliklerde sizlere tanıtmıştık.
19. yüzyıla gelindiğindeyse yapay diller bir ihtiyaca dönüşür. Ulaşım ve iletişimde yaşanan yeni teknolojik gelişmeler Dünyayı daha küçük bir yer hâline getirmiştir. Dünya üzerinde neredeyse bütün milletler az veya çok birbirleriyle bağlantılıdır ama dil çeşitliliği de olağanüstüdür. Tüm dünyanın ortak bir dili olsa bütün insanlık daha rahat kaynaşır düşüncesi gündeme gelir. 1879’da Johann Martin Schleyer Volapükü yaratır, fakat öğrenmesi zor bir dil olduğu için yeterince yaygınlaşamaz. 1887’deyse Ludwik Lejzer Zamenhof bugüne kadarki en popüler yapay dil olan Esperantoyu yaratır. Esperanto, Volapükten daha kolay bir dil. Çok az sayıda kuralı var ve bu kuralların istisnai durumları olmuyor. Bu da bu dili öğrenmeyi kolaylaştırıyor. Öte yandan Esperantonun vadettiği bu şeyleri gerçekte sağlayamadığı eleştirileri de oldu ve bu dilin türevleri geliştirildi.
Yapay dil çalışmaları onlardan sonra da devam etti elbette ama şu ana kadar hiçbir yapay dil insanlığın ortak dili olmayı başaramadı. Hatta yapay dillere bazı eleştiriler de yöneltildi ve onlardan biri son derece haklıydı. Diller yaşayan varlıklardır ve onları konuşan milletlerle ve kültürlerle birlikte yaşarlar. Her dilin arkasında bir tarih ve bir kültür vardır. Mesela Türkçenin arkasında Türk tarihi ve Türk kültürü vardır. Yapay dillerdeyse böyle bir şey söz konusu değildi. Bu nedenle yapay dilleri ölü doğmuş diller olarak görenler de vardı. Bu diller hiçbir milletin ve kültürün çocuğu değildi.
İşte bu noktada J.R.R. Tolkien sahneye çıktı. O hem bir dil bilimciydi hem de fantastik eserler yazan bir edebiyatçıydı. Yarattığı dilleri yine kendisinin yarattığı fantastik dünyalarla bir araya getirdi. Yapay dillere yapay milletler, kültürler ve tarihsel gelişim süreçleri ekledi. Elfçenin arkasında yüzlerce yıllık Elf tarihi, Elf kültürü ve Elf düşünce sistemi vardır. Khuzdul, Cüce tarihinin ve kültürünün çocuğudur. Böylece Tolkien yapay dillere yönelik çok önemli bir eleştiriyi bertaraf etmiş oldu. Madem ki her dilin arkasında bir kültür olması gerekiyor öyleyse kurgusal dillerin arkasında neden kurgusal kültürler olmasın?
Tolkien’den sonra da nice bilimkurgu ve fantastik eseri için diller yaratıldı. Hatta Tolkien bu işi hobi olarak yaptığı için insanlar tarafından konuşmaya kısmen müsait olan diller yaratmıştı ama ondan sonra yaratılan diller, her ne kurgusal evrenler için yaratılmış olsa da insanların da kullanması için düzenlendi. Bu yazıda mümkün olduğunca bu dilleri kısa kısa tanıtacağım. Aslında ben her biri için ayrı ve uzun bir yazı yazmayı ve kapsamlı bir yazı dizisi ortaya çıkarmayı hayal etmiştim ama işe başlayınca altından kalkamayacağımı anladım ve bu şekilde yapmak zorunda kaldım.
Bu yazıda söz edilen dillerin kimi gerçekten de dil olmanın hakkını veriyor ama kimileri de birkaç kelime ve basit kuraldan öteye geçmeyen çalışmalar. Bu nedenle iki kategoriye ayırdım.
(Dilerseniz sayfalar kısmından geçiş sağlayabilir, dilerseniz de hemen aşağıda bulunan isimlere tıklayarak dilediğiniz sayfaya göz atabilirsiniz.)
Harika bir dosya yazıyı olmuş @okanakinci, ellerine sağlık. Bazılarını sıkça takip ediyordum ama özellikle taslak haldeki dillerin bazılarından yeni haberim oldu.
Peki arşiv forumlarımızdaki “Fantastik Diller Okulu” kategorisini hatırlayanlar?
Teşekkür ederim Hakan.
Bu yazıyı yazarken beni en çok şaşırtan şey Türkçe ile benzerliği olan yapay dillerin sandığımdan fazla olmasıydı. Mesela Kara Lisan ve Romulanca tıpkı Türkçe gibi eklemeli bir dil. Dothrakicede Türkçeden sözcükler var. Elfçe, Na’vi Dili ve kısmen Romulanca tıpkı Türkçe gibi esnek bir dil.
Uufff nasıl da zevk alarak okudum. Elinize sağlık.
Muazzam bir dosya konusu olmuş. Okan’ın bir süredir bu yazıyı yazmak için çalıştığını, hatta bahsedeceği dillerden bazılarını biliyordum ama ortaya bu kadar kapsamlı, doyurucu ve okuması keyifli bir şey çıkacağını tahmin etmemiştim doğrusu. Büyük emek cidden. Ellerine sağlık @okanakinci.
Hantanyel mellon.
Her yazının bir nazar boncuğu vardır. Bu yazının nazar boncuğu da Yautja Dili. Bu dili yazıya dâhil etmeyi unuttuğum için şu an kendime küfrediyorum. Elbette bu yazıda bulunmayan başka diller de var ve hepsi de taslak diller. Hepsine yer vermeye imkân yoktu. Yautja Dili de bir taslak dil ama anılmayı hak ediyordu.
Yautja Dili nedir derseniz size onun Predator abimizin dili olduğunu söyleyebilirim. Az bir miktar sözcüğe sahip. Asıl önemli noktası ise 23 harflik bir alfabesinin olması.
Predator kadar haksızlığa uğrayan başka bir karakter ya da tür bulmak zordur. O haksızlıklara ben de bir başkasını eklemiş oldum.