Dev Canavarların Büyüsü: Kaiju Sinemasına Yakından Bakış

Kaiju Sineması. Hani şu dev canavarlı filmler. Korku ve bilimkurgu türünün kesiştiği gizemli canavar hikâyesinin parçaları. En bilinen örnekleri Amerika’da King Kong, The Beast From 20,000 Fathoms, THEM!, Japonya’da Godzilla, Gamera, Mothra gibi klasiklerle kendi sesini buldu. Zaman içinde apayrı bir türe dönüştü.

Sinema tarihi açısından şaşırtıcı olduğunu söylemeli. Ortaya çıktığı 1930-50 yıllar için ihtiraslı projelerdi. Günümüzün imkanlarına ulaşana kadar zaman ve emek gerektiren tekniklerle çekildiler. Sinemada Gişe Canavarı (blockbuster) tabiri icat edilmemişti. Sektör başrolde Yıldız Oyuncu sistemine odaklanmışken afişinde yıldız canavar ve isminin yer aldığı filmlerle seyirci çekmeyi başardı. Oldukça basit hikâyeler barındırıyordu. Takdir toplayan metafor dolu yapısını anlamak için ait olduğu döneme -ve köklerine- biraz aşinalık gerekiyordu. Bazı sıkı hayranları için bile kafa dağıtabileceğiniz çocuksu fantazilerdi.

Kaiju Sineması: Zamana Meydan Okuyan Canavar Sektörü

Hakkındaki genel geçer algının ötesine geçen meziyetleriyse daha şaşırtıcı durumda. Alt tür etiketiyle birlikte unutulup gidebilirdi. Kendi yağında kavrularak varlığını sürdürüyor. Karşılaştırıldıkları türlere tamı tamına benzeşmiyor. Bazı örnekler dışında hakir görülen bir tür olsa da yeni projelere yetecek kadar ilgi çekmeye devam ediyor. Basit popcorn filmler olarak algılansalar da altı kazıdıkça değer kazanan hikâyeler barındırabiliyor.

Kaijuların cazibesi ise sinemasallıklarında gizli. Japon oyuncu Yoshio Tsuchiya, Bringing Godzilla Down to Size: The Art of Japanese Special Effects (2008) belgeselinde durumu şu sözlerle açıklıyor:

“Gerçek ve gerçeklik farklı mefhumdur. Filmler gerçekliği yakalamak için gayret gösterir.”

Peki Kaiju Sineması bunun nasıl başarıyor? Godzilla’nın doğuşunu ve efsaneleşmesini konu alan dosyamızda ve Godzilla vs Kong incelememizde ufaktan ufaktan bu hususlara değinmiştik. Gelin, doğrudan bu sorunun peşinden düşelim ve Kaiju Sineması’nın sinemasallığını keşfetmeye çalışalım.

Doğal Afet Filmlerinin Anti Tezi

Klasik felaket filmlerinde nihai hedef kurtuluştur. Tehdidin kaynağı, unutulan ya da görmezden gelinen doğa güçleridir. Yaşanabilir ortam bozulmuştur. Yeni ve güvenli alanlara erişmek ana hedeftir. Kahramanların yolculuklarının sonunda ulaşmayı ümit ettikleri budur.

Kahramanların karşına felaketin yan etkisi sayılabilecek engeller çıkar. O engellerle yüzleşebilir ya da alternatif yollarla arayışlarını sürdürürler. Yolculukları süresince atılan her adım, verilen her karar, hayati öneme sahiptir. Başkalarının hataları veya kişisel tercihler neticesinde gerçekleşen ölümler veya kurtuluşlar ahlaki dersler barındırır.

Kaiju Filmleri Hayatta Kalma Motivasyonuna Odaklanır

Kaiju filmlerinde sadece hayatta kalma mücadelesi vardır. Tehdit insan hatasıyla tetiklenir. Güvenli bölge yoktur. Felaket canavarın kendisidir. Belli bir noktada durmaz, takip eder. En güvenli yer bile tehdit altındadır. Canavar(lar), beklenmedik anlarda, beklenmedik yerlerde ortaya çıkarak insanları diken üstünde tutar.

Hikâyede öne çıkan kahramanlar insanlığın temsilidir. Kahramanların bütün gayreti tehdidi yuvalarından uzaklaştırmaktır. Bu uğurda önlerine çıkan engeller çeşitlidir. Sorun canavarın eylemleriyle sınırlı değildir. İnsanların hızlı çözüm gayesiyle uyguladığı yöntemler ya da insan yaratımı sistemin handikapları krizi derinleştirebilir. Canavar tehdidi insan noksanlığını ve çaresizliğini afişe eder. Canavarın eylemleri üzerine bir de çaresizlik stratejilerin olumsuz sonuçları eklenir. Bu durumda insanlar alternatif çözüm arayışlarına gider. Hikâyenin sonunda canavar tehdidi fiilen yok olsa bile etkisi kalıcıdır. İnsanlar çaresizliklerini öğrenmiştir. Canavardan önce ve sonra olmak üzere iki farklı gündelik hayat rutinine sahiplerdir. Önceki rutinlerinin kılıfında yeni rutinlerini sürdürürler. O da bir başka canavarın saldırısına kadar huzur verebilecektir. Yeni canavarlar her şeyi başa sardırır. Bir öncekinin mirası sahiplenilerek yepyeni bir hayatta kalma mücadelesine girişilir.

Zombilerle Yoldaş

Zombi ile Kaiju arasında boyut ve sayı farkı ortak noktalarını perdeliyor. Bu ufak farkı bir kenara bırakınca ne kadar çok ortak noktaları olduğu anlaşılıyor.

Varoluşlarına kaynaklık edenler benzeşir. Bilimin, doğanın veya doğaüstünün sonucudurlar. Kazara, bilinçsiz bir varoluşun parçası veya bilinçli güçlerin salınımıyla yayılırlar. Köklerini kazımak güçtür. Zombi bulaşma biçimiyle Kaiju bedeninin dayanıklılığıyla alt edilmesi güç varlıklardır.

İkisi de dehşet saçana dek fark edilemez ya da bir ihtimal, gerektiği kadar önemsenmeyebilir. Bu durum filmlerin anlatımına bile yansıyabilir.

Doğal afet filmleri iyle kıyaslarken Kaiju Filmleri için bahsedilenler zombi filmleri için de geçerlidir.

Süper Kahraman Dünyasıyla Benzeşmeyen Yakınlıklar

Kaijular ile süper kahramanlar arasında paralellikler mevcut.

İkisi de baş karakterleriyle hafızalara kazınan kimliklere sahip. Okur/İzleyici hangi durumda ne yapıp ne yapamayacaklarını kolayca kestirebilir. Bu tahmin edilebilirlik senaryoyu ister istemez kısıtlayabilir. Sorun değildir. O kimliklerle bağdaştırılabilen hikâyeler ve mesaj çeşitliliği ortada sorun bırakmaz. Tahmin edilebilirlik, doğru ellerde muazzam senaryoları mümkün kılar; en azından kendi türleri açısından. İkisi de genel algıdaki kimliklerinden bir şey kaybetmez. Evet, ilgili maceranın kendi dinamikleri gereği konumlarında irili ufaklı değişimler olur. Söz konusu değişimler öz kimlikleri üzerine inşa edilen yorumlardır. Bir sonraki maceralarında gözlemlenmeyebilecek tercihlerden ibaret kalabilirler.

İkisi de belli kaideleri aşmayacak biçimde tekrar ve tekrar yorumlanmaya müsaittir. Bu özlerinin değiştiği anlamına gelmez. Kimliklerinin farklı durumlardaki farklı yönlerine odaklanılmış gibi kabul görürler. Sanatçıdan sanatçıya ve dönemden döneme değişen senaryolarda fazla sırıtmadan yer alabilmelerinin sırrı burada yatar.

Ayrıldıkları en hayati noktaysa varlıklarının hikâyedeki rolü ve manasıdır.

Bu ayrımın kaynağı vigilante kavramına dayanıyor. Vigilante, kabaca, düzeni sağlamak niyetiyle kanunlardan ve kanun uygulayıcılardan bağımsız hareket edenler için kullanılır.

Süper kahramanların vigilantelikleri kahramanlık mefhumu etrafında şekillenmiştir.

Düzen ve adalet için inisiyatif almak öne çıkar. İnisiyatif almanın erdemi, sorumluluğu, çilesi, doğrusu ve yanlışı üzerinden işlenir. Okur veya izleyici o vesileyle kahramana yakınlık duyar. Kahraman erdem timsali, anti-kahraman veya başka tutumlardan gelebilir. Kurulan yakınlığın derecesi ve cinsi değişebilir. Genel durumsa değişmez.

Kaijuların vigilantelikleri anti-kötü ile anti-kahraman mefhumları etrafında şekillenmiştir.

Anti-kötü, klasik kötü karakter çizgisinin dışına çıkarak anlaşılabilir ve hatta hak verilecek motivasyonlara sahip kötücül karakterler için kullanılan bir tabirdir. Anti-kahraman, yöntemleri tartışma götürse bile iyi tarafta konumlanan karakterler için kullanılır.

Kaijunun hikâyedeki varlığından insan karakterlerin üzerindeki etkisine kadar hemen hemen her şey önem arz edebilir. Kökeni nedir? Nasıl ortaya çıkışmıştır? Saldırganlığının kaynağı nedir? Yok edilebilir midir? Varlığının doğal denge için önemi var mıdır? Ondan kurtulmanın bedeli nedir? Ondan kurtulmak gerekli midir?.. vs. soru vardır. Kaiju teröründen çıkartılabilecek dersler varsa cevap için o sorulara odaklanmak gerekir. Hikâyenin alt metnine göre kaijunun varlığı da yokluğu da düzen ve denge için önemli olabilir.

Kaiju mizacının ve kendisine biçilen rolün bazen aynı film içerisinde çeşitlilik göstermesinin sebebi budur. Yok edilmesi gerekilen canavar da olabilir. Zarar verse de iyi ki var, canavarına da meyledebilir. Kaijunun doğası onu keskin hatlara sahip ahlaki normun dışında değerlendirmeye iter. O normun çizgisine yaklaşabilir de uzaklaşabilir de. Normu tamı tamına temsil edemez. Kendi gerekçelerine sahip anti-kötücül doğası buna dayanır.

Kaiju, anti-kötücüllüğü anımsatan doğasıyla eyleme geçer. Doğasıyla bütünleşik eylemleri farklı denge ve düzenlere hizmet eder. Ait olduğu doğal düzene göre davranır. Kopartıldığı varoluşa geri dönebilmek için saldırganlaşmıştır. Piyon gibi kullanılabilmektedir. Gerekçeler farklılaşabilir, kaijunun doğası ve yöntemleri değişmez. Yöntem ile sonuç farklılaşabilir. Olumsuz durumdan beklenmedik kazanımlar elde edilebilir. Tam tersi durumlar yaşanabilir. Aynı durum insan hatasıyla hayat bulan kaijular için de geçerlidir. Kaiju, kahramanlığa soyunmadan mevcut durum gereği kahramanlığı çağrıştıran sonuçlara vesile olabilir. Birilerinin menfaatine uygun davranırken aynı davranış bir başka tarafın zararına olabilir. O zıtlığa rağmen kaiju aynı kaijudur. Yaptıkları ve yapmadıklarıyla farklı denge ve düzenlere hizmet etmiştir. Kaiju açısından hizmetin veriliş tarzı önem arz etmez. Kaijunun özü sözü bir anti-kahramancı yönü buraya dayanır.

Modern Dünyanın Melez Ejderhaları

Kaijunun ejderhaya benzerliği tezatlıklar barındırır. Dehşet saçtığı modern dünya gibi zıtlık ve çarpıklıkların uyumu söz konusudur. Ejderhalığının Doğulu yönü pasiflikten Batılı yönü eyleme geçmekten ileri gelir.

Ejderha, Doğu kültüründe koruyucu/iyicil figürken Batı kültüründe yok edici/kötücül figürdür. Doğu’da doğaya ve evrene dair güçleri simgelerken Batı’da şeytani güçleri simgeler. Doğu’da ırmak, yağmur, kuyu vb. su elementiyle ilişkilendirilir. Batı’da derin mağaralarda veya da yüksek dağlarda ikamet eder. Doğu’da bilgeliğiyle yol gösterir. Batı’da ölümcül nefesiyle dehşet saçar, düzen bozar. Doğu’da onunla etkileşime geçme biçimlerine göre değeri değişkenlik gösterebilir. Batı’da onunla etkileşime geçme biçimleri kısıtlıdır ve genellikle kahramanların rüştlerini ispatlamaları için yenmeleri gereken en büyük engele tekabül eder.

O antik varlık, insanlar tarafınca zorla uyandırılır. Uyandırılırken değişime zorlanmıştır. Kopartıldığı eski düzene geri dönemez. Yeni dünyaya uyum sağlaması zordur. Hayatta kalmaya çalışırken edindiği güçlerini ve eski güdülerini kullanır. Elinde kalan yaşam alanını savunmaya çalışır. Bu gibi sebeplerle aktif duruma geçer.

Kaijunun fazilet ile felaketi kavuşturan ikircikli doğası hem Doğu ve Batı kökenleriyle hem de ondan türeyen şablonla örtüşür.

Ondan kurtulmaya çalışırken insanlığın nerede hata nerede doğru yaptığı hatırlatılır. Bilgelik saçan bozguncudur. Bilinç emareleri gösterirken bile varoluşunun gereklerini yerine getirmekten fazlasını yapmaz. Eylemler iyiliğe veya kötülüğe yorulabilir. Onu insana has ahlaki kıstaslarla değerlendirmekse güçtür.

Modern Dünyanın Folklorik Canavarı

Kaijuların mitselliği bununla sınırlı kalmaz. Hikâyeleri, insanların doğaüstü varlıklarla karşılaştığı masal ve söylencelerle benzeşir. Seyir keyfinin ağızda bıraktığı tat folklorik korku hikâyelerini anımsatır.

Doğaüstü varlıklarla karşılaşma çeşitlilik gösterir. Aşılmaması gerekilen sınırlarda karşılaşılmıştır. Yok yere musallat olmuştur. Kutsal addedilen kurallara riayet edilmediğinden kışkırtılmıştır. Ölümlülerin el sürmemesi gereken emanetleri korumaktadır. Bir şans, başı dardaki kendince yardım eder. Maksat karşılaşma olsun, bahanesi bulunur.

Karşılaşmaların neticesinde insanların başına her şey gelebilir. Ölebilir. Lanetlenebilir. Kurtulabilir. Daha mutlu bir hayata yelken açabilir.

Doğaüstü varlıklar insanların aklını ve gücünü aşan güçlerin mensubudur. İnsanların tek yapabileceği onlardan sakınarak hayatlarına devam edebilmektir. Folklorik korku anlatısı açısından insanların doğaüstü varlıklardan sakınmayı başarıp başaramaması önemlidir. Anlatımın etkileyiciliği ve vuruculuğuyla bütünleşik mesajı oradadır. Hikâyedeki karakterler mesajdan habersizdir. Doğaüstü varlık doğasına göre eyleme geçmiştir. İnsan durumu gözden geçirecek vasıfta ve konumda değildir. Tarafların etkileşimiyle ortaya çıkan hikâyeyi öğrenen her kimse mesajın muhatabı odur. Bazen atmosferin ve anlatım biçiminin kendisi mesajdır. Hikâyenin muhatabını duygusal yönde uyarmak bile öğretici olabilir. Atmosfer ve biçemde takılı kalınması hikâyenin küçümsenmesine sebebiyet verebilir. Hikâyenin muhatabı yeterince korkmamasına takılırsa hikâyenin bütüncüllüğünden beslenen yönlerini fark etmeyebilir. Folklorik korku anlatısının altında yatan kültürel entelektüellik fark edilmez. Çocukları korkutmak için söylenegelmiş öcü hikâyeleri değerinde itibar görür.

Kaiju filmlerindeki durum aynıdır.

Canavarlar sadece doğalarını yansıtır. İnsanların ders çıkartmaya zamanı yoktur. Bütün gösteri seyirciye yöneliktir. Canavarın ve insanların vazifesi o gösteriyi icra etmektir. Kişisel aydınlanmalar yaşayabilirler. Birlikte var ettikleri asıl mesajdan habersizdirler. Tek avantajlı taraf, seyircidir. Hikâyeye hikâyedekilerden daha hakimdir. Ana mesaj varsa çözebilecek odur. Filmin atmosferi ve gerilimli canavar aksiyonu seyirciyi uyarmak için yetebilir. Umduğu tarzda eğlence bulamayan seyirci için filmin değeri hemencecik düşebilir. Sunulan eğlence beklenileni karşılasa bile durum değişmeyebilir. İnsan ile insan dışının karşılaşması gösterinin bahanesi vasfıyla itibar görür. Canavarlara az, insanlara fazla süre ayrılmasından şikayet edilir. Gösterinin niteliksel nosyonlu niceliklerine dikkat kesilmekten canavar ile insan aralarındaki bağ silikleşir.

Canavarları Sahici, Dertleri Anlaşılır Kılmak

Eserlere yaşam bahşetmek için farklı illüzyonlara başvurulur. Heykellerde duruş, giysi ve süsteki zarif ayrıntılar vardır. Resimde gölgeler ve ışığın kullanımı öne çıkar. Eserdeki varlıklara ve mekana algısal manada hacim, ağırlık ve hareket kazandırmanın türlü yolu vardır.

Edebiyat ve sinema kendi yöntemlerine sahiptir. Gece lambasından yansıyan hareketli gölgeleri tasvir edilir. Okur gölgenin takip ettiği yolu okurken üzerine düştüğü duvar ve oda zihinde canlanıverir. Karakterlerin çektikleri fiziksel zorluklar yansıtılır. Karakterlerin nesneleri itip çekerkenki halleri yaşadıklarını hatırlatır.

Kaijuları sahici kılan insandır.

Canavarın yarattığı etkiyi vurgulamak için kamerayı insanlara çevirmek, canavarın varlığını eylemlerinin sonuçları bağlamında onaylatır.

İlk Godzilla filminde (1954) hemen hemen bütün yöntemler mevcuttur:

Canavarın sakince ortaya çıkışını büyük dikkatle izlemek; şahitlik. Canavarın bir anda orta çıkışıyla yaşanan dehşet; şok. Canavar yürüyüp giderken huzurlu alanları başlarına yıkılan köylüler; yolların kesişmesi. Canavarın atomik nefesiyle buharlaşan insan kalabalığı; doğrudan müdahale. Canavarın saldırısıyla ortaya çıkan yangının ortasında kalan kadın ve çocukları -ve, “Birazdan babanıza kavuşacağız,” tesellisi; dolaylı etki. Geiger sayacından bir çocuğunun öleceğini anlayan doktor ve annesi yanı başında ölen çocuk; süren ve kalıcı etkiler. Tanık olduğu dehşeti aklı yitirişin huşuluğuyla aktaran gazeteci; tanıklık, yorumlamak, tasvir.

Filmin açılışı bile kurgu karaktersiz var etme örneğidir: Ekran karanlıktır. İşitilen ilk şey tuhaf davul gümbürtüsüdür. Korkunç bir kükremeyle durum değişir. Ekran hala karanlıktır. Sesleri neyin çıkardığı bellidir. Bir canavardır. Davul sesi canavarın ayak sesidir. Kükreme ve adımların gürültüsü sıklaşır. Seyirci, film başlamadan, filmdeki karakterlerin yaşayacağı dehşet hakkında fikir edinir.

Yöntemler çeşitlendirilebilir. Hedef değişmez. Kurgu karakterlerin kendi gerçeklikleri için bile akıl almaz deneyimleri, o gerçekliğin sahteliğinden haberdar seyirci için de canavarın varlığını onaylatır.

Bu sahicileştirme etkisi tek taraflı değildir.

Canavarın varlığı, insanlığa kitlesel ölçekte zarar veren, kolektif olarak herkesin bir şekilde etkileneceği tehditlerle özdeştir. İnsan varlığı, felaket karşısındaki bireyi ve toplumu kapsayan kolektifliği temsil eder. Canavar, beklenmedik anda ortaya çıkan, asla inkar edilemeyecek, yok olsa(?) bile iz bırakacak felaketlerin gerçeğidir. İnsanlar o gerçeğin bilinciyle yaşamlarını sürdürecektir.

O ilişki vesilesiyle vurgulanan sorunların ve yansıyan tepkilerinin seyircinin kendi gerçekliğinde karşılıkları vardır.

Kitlesel Meseleler

Nükleer felaket. Doğal afet. İklim krizi. Ekolojik felaket. Savaş paranoyası. Ekonomik kriz. Ulusal kimlik krizi. Kuşak çatışması. Yuvanın/yurdun tehdit edilmesi. Bağımlılık problemleri. Gibi gibi kitlesel meseleye yabancı kalmak zordur. Kayıp, çaresizlik, tedirginlik, korku, şüphe, arayış vs. kişisel deneyime sahip olmayan insan yoktur. Kişisel deneyimlerin merceğinden işlenen kitlesel meseleler, kaiju hikâyesinin gerçekliğine yeni bir boyut kazandırır.

Toparlamak gerekirse: İnsan karakterler canavarları sahici kılar. Canavarlar bireysel ve toplumsal insan trajedileri aynı kotada eriterek vurgulanmasına vesile olur. Filmin gerçekliği ile seyircinin gerçekliği paralelleşir. Sinemasallık sıradan dünyanın gerçekliğiyle örtüşür.

Yoshio Tsuchiya’nın altını çizdiği üzere:

“Gerçek ve gerçeklik farklı mefhumdur. Filmler gerçekliği yakalamak için gayret gösterir.”

Kaiju sineması sinemanın bu en saf kaidesinin yılmaz temsilcisidir.

Son Sözler

Kaiju sineması, sanatsal kaygısı yüksel filmlerden farksız. Seyircisinin ilgisine, sabrına ve zekâsına fazlasıyla güvenilerek kotarılan projeler. O güvenle görsel ve işitsel anlatım dili en ekonomik biçimde kullanılıyor. Güçlü sinematografi ve metaforik görsel anlatım öne çıkıyor. Yüzeyinde küçümsenen yapımlar. Yakından inceledikçe sevilesi yönleri fark edilebiliyor. Sinemasallıklarından keyif almak yeter.

Kaiju Sineması hakkında sizin görüşleriniz neler? Yorumlarınızı Kayıp Rıhtım Forum’da bizlerle paylaşabilirsiniz.