Hazar Sözlüğü – Kadir Daniş | Çevirmenin Çemberi

Birçok eleştirmen tarafından “21. yüzyılın ilk romanı” olarak anılan, Milorad Paviç imzalı Hazar Sözlüğü kitabının çeviri macerası sizlerle. Ketebe Yayınları tarafından bir kez daha dilimize kazandırılan eseri, çevirmeni Kadir Daniş anlatıyor.

---

Hazar Sözlüğü 1980’li yıllarda ilk kez yayımlandığında bir Fransız dergisince 21. yüzyılın ilk romanı olarak selamlandı. Bana göre 20. yüzyılın hiç kuşkusuz en iyi yazarlarından biri olan Milorad Paviç’i dünyaca üne kavuşturdu, isminin birçok kez Nobel Edebiyat Ödülü’yle birlikte anılmasına kapı araladı. Çok sevdiğim, çevirirken de çok eğlendiğim, hayranlık duyduğum, yer yer karşımdaki “dağın haşmetinden” ürküntüye kapıldığım bu kitabın bilinirliğine bir nebze de olsa katkıda bulunmak için üstüne bir iki söz etmek istiyorum.

Nedir bu Hazar Sözlüğü?

Bildik romanlar köşelidir: Başları sonları belli olur. Geriye dönüşler ve ileriye bakışlarla giriftleşmiş bir hikâyenin bile başlangıçla bitiş arasına yerleşen bir kronolojisi çıkarılabilir. Ama Hazar Sözlüğü köşeli değil, oval. Bir başı yahut sonu yok. Maddeler hâlinde yazılmış bir roman. Okumaya istediğiniz maddeden başlayabilirsiniz. Zaten okuduklarınız sizi başka maddelere yönlendirecek, okurken aklınıza gelen bir şeyi merak edip kitabı karıştırmaya devam edecek yahut keyfinizce daldan dala gezecek, yalnız canınızın istediği meyvelerden yiyeceksiniz. Tıpkı sözlük okuyormuşsunuz gibi. Yalnızca daha eğlenceli. Ama bir o kadar karmaşık: Öyle ki kabuğu oval yapılı bu romanın içi; maddeler arası atıflara ve göndermelere, yönlendirmelere bakılırsa tam bir labirent. Yani “oval bir labirent” karşımızdaki.

Hazar Sözlüğü’nün Konusu?

Hazar Sözlüğü’nün konusu esasen Hazarların din değiştirmesi ve tarihte bu olaya dair kaydedilmiş çalışmalar ve tartışmalardır. Hazarlar, bazı okurlar lise tarih derslerinden hatırlayacaktır, Karadeniz kıyısında yaşamış kadim bir Türk kavmidir. Kendi pagan dinlerini bırakıp Yahudiliğe dönmüşlerdir. En azından resmi tarihte böyle anlatılır. İşte Paviç bu kitapta Hazarların adetlerini, yaşantılarını, kültürlerini, eski dinlerini anlatır. Resmi olmayan tarihe, en azından Paviç’e göre Hazarların hangi dine girdikleri pek belirli değildir: Yahudi bilginler Yahudi olduklarını söyler, Hıristiyan araştırmacılar Hıristiyanlığa girdiklerini, Müslüman alimlerse İslam’a ihtida ettiklerini. Hazar Sözlüğü’nde bu üç semavi dinin Hazarlara ve din değiştirmeleri konusuna ilgi duyan bilgin ve araştırmacılarının çalışmaları da anlatılır. Kitapta bahsi geçen figürlerin ve eserlerin en azından bir kısmı tarihi gerçekliği olan şahsiyetler ve çalışmalardır: Mesela İshak Sangari ve Selanikli Konstantin gerçekten yaşamıştır ve Yahuda İbni Tibbon, Hazarlar hakkında gerçekten de Kitabü’l Hazarî (Hazar Kitabı) diye bir kitap yazmıştır. Hazar Sözlüğü’nde ayrıca Hazarlar üstüne çalışmış, onları araştırmış pek çok kurmaca karakter ve macerası aktarılır.

Ama hepsi yüzeydedir bunların. Yalnızca en dış katmandır burası. Peki altta ne var?

Hazar Sözlüğü Ne Anlatıyor?

Bu muhteşem kitabı kelimelere indirgemek zor. Ben kitabın anlattıklarını uzun bir liste halinde madde madde sıralasam bile sevenleri, okuyanları yeni maddeler bulacaklardır. O yüzden o topa hiç girmeyip etrafından dolanmayı deneyeyim: Bütün bir devran dönüyor bu kitapta! Çağlar akıyor, ölümsüz aşklar yaşanıyor, diller doğup gelişip kayboluyor, insanlar birbirlerinin rüyalarında geziyor, imparatorluklar batıyor, dünya sandığımızdan çok daha fazla kere değişiyor ve insan, yani ben ve siz, Hazar Sözlüğü okurları, bütün bunların altında eziliyorsunuz. Ancak halinizden memnuniyet duyuyorsunuz. Çünkü ilk bakışta çetrefil bir cehenneme benzeyen bu oval labirentin duvarlarında sevdiğiniz yiyecekler asılı. Sizin için bırakılmış bu nimetleri korkmadan toplayın. Göz açıp kapayıncaya kadar labirentin tamamını dolaştığınızı göreceksiniz ve oradan hiç çıkmak istemeyeceksiniz!

Hazar Sözlüğü’nü Çevirmek Nasıldı?

Korkunç, zor, muhteşem, gurur verici, hayrete düşürücü, umut kırıcı, mide bulandırıcı, üzücü, sevindirici, coşturucu, çıldırtıcı… Hazar Sözlüğü’nü çevirirken yaşadığım duyguların bir sınırı yok belki de. Ancak şu kadarını söylemek istiyorum: Ben bu kitabı çevirmedim, aynı zamanda yaşadım. Yusuf Mesudi oldum, rüyamda karım olduğunu ve aniden öldüğünü gördüğüm o güzeller güzelini aramak için yollara koyuldum, ölümsüz Hazar prensesi Ateh’e rastladım, rüya avcılığını öğrendim. Hem Avram Brankoviç’tim hem de Samuel Kohen; biri uyurken diğeri yaşayan, birbirlerinin hayatını rüyada gören, gördükleri rüyalarla birbirlerinin hayatını vücuda getiren bu iki adam da bendim kitabı okurken. Tıpkı onlar gibi zifiri karanlıkta kılıç talimi yaptım ve Dubrovnik’ten İstanbul’a hiç bitmeyecek bir yolculuğa çıktım. Efrosinya Lukareviç gibi dört yüz yıl boyunca vazgeçmedim aşkımdan, Yahuda İbni Tibbon gibi Doğu’ya doğru, canımı alacak ama beni ben kılacak bir yolculuğa çıktım. Dr. Ebu Kebir Muaviye gibi savaştım ve Hazarların gizeminin peşine düştüm. Tarih sahnesinden silinmiş ama unutulmuş şiirleri hala Karadeniz papağanları tarafından okunan Hazarcayı, Kohen’in Yahudi İspanyolcasını, Brankoviç’in Eflakçasını, alimlerin Grekçesini ve hahamların İbranicesini ben de anlıyordum sanki.

Hazar Sözlüğü’nün, okurlarında da aynı etkiyi yaratacağından eminim.

Kadir Daniş