Yakut Orman – Dılşa Ritsa | Çevirmenin Çemberi: “Okuruna Yol Arkadaşlığı Yapan Bir Kitap”

Dılşa Ritsa, geçen yıl yayın hayatına başlayan Umami Kitap’ın okurla buluşturduğu ilk kitap olan “Yakut Orman”ı Türkçeye kazandırma serüvenini anlattı. Amerikalı yazar Rita Mae Brown’ın 1973 tarihli eseri, kuir ve feminist edebiyat denince akla ilk gelen metinler arasında yer alıyor.

---

Yakut Orman kitabıyla çeviri eğitimimin başlarında tanıştım ve ilk okuduğumda bu kitabı bir gün benim çevirebileceğimin, çevirsem bile basacak bir yayınevi olacağının aklımın ucundan geçmediği günlerdi. Yaz okulunda aldığım bir derste okuma listesindeki birçok kitaptan yalnızca biriydi. Fakat kitabın baş karakteri Molly ile hem öylesine özdeşleşmiş hem de ondan öylesine güç almıştım ki kitabın peşini hiç bırakmadım. “Bu kitabı keşke birisi çevirse,” derken zamanla, “Bu kitabı ben çevirmeliyim,” demeye başladım. Çeviribilim lisansımın bitirme projesinde bu kitabı seçmem de aslında bu sürecin sonunda gerçekleşti. Böylece Yakut Orman’ın sayfalarına çevirmeni olarak döndüm. Kitabın sadece bir bölümünü çevirdiğim hâlde artık bu kitabın yayımlanması için peşinde koşacağıma karar vermiştim. Olmayacak dediğim çok an oldu ama en sonunda Umami bu hayali gerçekleştirdi. Kurucuları zaten arkadaşlarım olan bu yayınevi başlı başına umut vericiydi zaten, Türkiye’de kuir-feminist yayıncılığa olan ihtiyacı karşılayacaklarına emindim. Böyle bir kitap var, ben de bir kısmını çevirdim ve çok isterim devamını getirmeyi dediğimde Yakut Orman’ın zaten listelerinde olduğunu öğrendim. Böylece Umami yayın hayatına Yakut Orman ile başladı.

Yakut Orman Kitabının Çeviri Süreci

Yakut Orman’ın İngilizceden Türkçeye çeviri sürecinde en dikkat ettiğim nokta kaynak metindeki akıcılığı ve Molly’nin alaycı üslubunu korumak oldu. Kitabı okuyanların gülebilmesi Rita Mae Brown kadar benim de önemsediğim bir yaklaşımdı. Çevirmen olarak bunu başarabilmemin yolu Molly ile özdeşleşmekti. Bu yüzden çeviriye başladığım günden bitirdiğim güne kadar geçen zaman benim için de bir büyüme süreci oldu. Kendi çocukluğuma dönüp yeniden liseye başladım, üniversiteye gittiğim ilk yıllara döndüm, ilk aşklarımı hatırladım. Böylece aslında retrospektif bir çeviri süreci oldu. Bunu yapabilmenin ön koşulu tabii ki de Yakut Orman’ın gerçekten sevdiğim bir kitap, Molly’nin ise artık bir arkadaşım gibi olmasıydı. Kitabın gündelik dili kullanımını çeviri sürecinde mümkün olduğunca Türkçeleştirmeye çalıştım, bunun için de mümkün olduğunca az kelimenin İngilizce aslını bırakıp dipnotları kısa tuttum.

Metinde çevirisi konusunda gerçekten üzerine düşündüğüm ve yaratıcı çözümler getirmek zorunda kaldığım kelimeler ise İngilizcenin Lubuncası diyebileceğimiz tabirler oldu. Bu kelimeleri İngilizce bırakıp dipnot eklemektense Lubuncada kullandığımız kelimelerle çeviri yapmayı tercih ettim. Bunu yapmamın nedeni, her ne kadar Yakut Orman’ı sadece bir lezbiyen romanı olarak etiketlemek birçok yönüyle haksızlık olsa da Türkiye yazınında gerçek LGBTI+ temsiliyetine olan ihtiyaçtı. Bu kelimeleri İngilizce aslında bırakmak sanki Türkçede var olmayan bir kimliği işaret etmek olacaktı. Bunun yerine Türkiye’de lubunca üzerine derlenmiş kaynaklardan çevirimde yararlandım.

Birkaç örnek vermek gerekirse, İngilizce LGBTI+ jargonunda gençlerle birlikte olmayı tercih eden yaşlı gey erkek için kullanılan “chicken queen” tabirini Lubuncada genç erkek anlamına gelen manti kelimesinden yola çıkarak “mantici” diye çevirdim. Bir başka bölümde ise “bull dyke” ifadesini KAOS GL Dergisi’nin “Lezbiyenizm” dosya konulu Mart-Nisan 2015 sayısındaki “Büyük Lezbiyen Sözlüğü” yazısını kaynak alarak “but dayk” şeklinde çevirdim.

Bütün bu çözümleri bulabilmem tabii ki editörlerimin yaratıcılığıma sağladıkları alan ile mümkün olabildi. Bir çevirmen olarak çalıştığım yayınevi ve editörlerimle kurduğum iletişimin ne kadar önemli olduğunu bu metinde birinci elden gözlemlemiş oldum. Deneyim ortaklığımız ve bu eserin Türkiye edebiyatındaki konumuna dair hemfikir olmamız, kolaylıkla birbirimizi anlamamızı sağladı. Çeviride temsiliyet noktasına bu kadar önem vermemin sebebi bir okur olarak hayatım boyunca hissettiğim boşluğu doldurmaktı. Bunu aslında Molly’nin lezbiyenlik propagandası yapmakla suçlandığında verdiği cevap çok iyi özetliyor: “Bağırarak yapılan bir propaganda görmek istiyorsan metrodaki reklamlara, dergilere, televizyona yani her yere bak.” Yakut Orman’daki temsiliyetin etkileyici tarafıysa gerçekten sadece bir lezbiyen romanı olsun diye yazılmaması. Molly sadece hayatı olduğu gibi yaşıyor ve fütursuzca kendisi, heteroseksüel olmaması onu farklı kılan bir şey değil sadece onun bir parçası. Bizim de artık ihtiyacımız olan bu.

Yol Arkadaşı

Yakut Orman, okuruna hangi yaşta olursa olsun yol arkadaşlığı yapan bir kitap. İnsanın kendisini yalnız hissettiği, kimsenin onu anlamadığını düşündüğü, farklılıklarının hayatla başa çıkmasını zorlaştırdığı anlarda sığınabileceği bir hikâye. Molly toplumsal cinsiyet kalıplarıyla, sınıf farklarıyla, heteronormatif dünyayla alay ederek başa çıkıyor. Bunu yaparken de bize aslında bütün bu etiketlerin ve farkların hem ne kadar saçma hem de ne kadar adaletsiz olduğunu gösteriyor. Belki de bütün bunlarla ancak dalga geçerek ve kendimize olan inancımızı yitirmemize asla izin vermeyerek başa çıkabiliriz. Molly aslında her birimizin dünyada bir yeri olduğunu bize anlatıyor.

Bu kitabın çevirisi sadece benim değil, ülkenin ve hatta dünyanın içinden geçtiği zor zamanlara denk geldi. Pandemi koşullarında yalnızlaştığımız, krizin umutlarımızı söndürdüğü bir dönemde bu kitabın başına geçtim. Son sayfayı çevirdiğimde ise, Molly’nin ne olursa olsun hayallerinin peşinden gitme direnci; soğuk, karanlık bir gecenin sabahına doğup içimi ısıtan güneş ışığı gibiydi. Bu kitabı okuyan herkeste aynı hissi uyandırması dileğiyle.

Dılşa Ritsa

Yakut Orman hakkındaki yorumlarınızı bizimle Kayıp Rıhtım Forum üzerinden paylaşabilirsiniz. Sitemizde yer alan diğer çevirmen maceralarını buradan okuyabilirsiniz.