in ,

Dionysos ve Keloğlan Arasındaki Topraklar Ötesi 7 Benzerlik

Dionysos ve Keloğlan arasında ne gibi benzerlikler olabilir? Bir tarafta Yunan mitolojisinden şarap tanrısı, diğer yanda Türk anlatılarının unutulmaz masal kahramanı…

Dionysos ve Keloğlan Benzerlikleri
- Reklam -
- Reklam -

Türk anlatılarının eskimeyen masal kahramanı Keloğlan ile Yunan mitolojisinin şarap tanrısı Dionysos arasında ne gibi benzerlikler olabilir dersiniz? İki farklı kültür, anlatılarıyla hangi ortak noktalarda buluşuyor? İşte bu yazımızda bu iki “büyülü” karakter arasındaki bağlantıları masaya yatıracağız.

Farklı kültürler, farklı mitolojiler ve mitler, kahramanlar, tanrılar, anlatılar… Halk kültürlerinin anlatı öğeleri hiç beklemediğiniz yerlerde karşıtlık gösterebilir, benzerlikler sergileyebilir. Antik Yunan mitolojisinden tanıdığımız Dionysos ile Türk kültürünün kel, fakir ve bir eşeğe sahip Keloğlan arasında nasıl bir bağlantı olabilir diyorsunuz değil mi?

Masallar, efsaneler, mitolojiler böyledir; şaşırtıcı derecede bağlantılı ve derin. Keloğlan Türk halkının bütüncül bir yansıması olarak görülür. Keskin ve pratik zekâsı ile Anadolu insanının tavrını sergiler. Horlanmışlık, öteki olmak, ezilmek Keloğlan’ın her masalda başına gelen olaylardır. “Kendi başına bir toplum” olarak anılacak derecede çoğul bir kahraman olarak görülen Keloğlan, Türk toplumunda dionizyak bir sembol olarak açıklanır. Dionysos ile farklı kültürel geçmişten doğan, farklı toplumların halk kültürlerine hitap eden fiziki ve manevi bir yapıya sahip olan iki karakterin ortak noktaları da bulunmaktadır.

- Reklam -

Bağ Bozumu Tanrısı Dionysos ve Türk-Altay Masallarının Unutulmaz Kahramanı Keloğlan

Bir yanda bağ bozumu tanrısı olarak bilinen Dionysos, diğer yanda Türk Altay mitolojisindeki çeşitli halk anlatısında adı geçen, saçsız masal kahramanı Keloğlan. On iki Olimposlu’dan biri olan Dionysos, saflığı ve temiz yürekliğiyle acıma/sempati karışımı bir ilgi toplayan Keloğlan. Zeus’un oğlu olan Dionysos, annesi ve eşeğiyle yaşayan bir başına yaşayan Keloğlan… Şarabın tanrısı, yaratıcı taşkınlığı ile Dionysos, fakir fakat cesareti, kurnazlığı ve zekâsı ile padişaha dahi karşı gelebilen Keloğlan. Birbirine tamamen zıt fakat iki halkın en bilinen anlatı kahramanları.

Triumph-Bacchus

Ardahan Üniversitesi’nde gerçekleşen 2. Uluslararası Mitoloji Sempozyumu’nda Seçkin Sarpkaya’nın sunduğu “Dionysos ve Keloğlan Türk Mitolojisinde Dionizyak Bir Tip Olarak Keloğlan” çalışması, bu yazının temelini oluşturuyor.

Gelin Dionysos ve Keloğlan’ın şaşırtıcı benzerliklerine birlikte göz atalım!

1. İkisi de “İki Kere Doğmuştur” ve Öteki Dünya ile Bağlantılıdır

İkinci kuşak Olimpos tanrılarından biri olan Dionysos, ölümlü bir anneye sahiptir. Yarı tanrı olan Dionysos, Zeus’un baldırından, bacağından doğmuştur. Sembolik anlamda anneye dönüşen bu mit ile Dionysos iki kere doğmuştur, dolayısıyla öteki dünya ile bağlantılıdır.

Türk mitolojisindeki Keloğlan babasızdır, sembolik olarak ölüp dirilen; iki kere doğan ve sembolik olarak öteki dünyaya seyahat eden bir kahramandır. Kellikleri de onları öbür dünya ile bağlantı kurabilen kahramanlar niteliğine kavuşturur.

2. İkisi de “Şehirdeki Doğulu” ve Ötekidir

Sembolik olarak “şehrin” dışında tutulan Keloğlan, aynı zamanda şehrin içindedir ve yabancıdır. Herkes tarafından kabul edilen düzeni sarsan yaşam şekli, görünümü ve tutumlarıyla Keloğlan kabul edilmeyen mitik bir karakterdir.

Dionysos da yerleşik düzenin dışında kalan bir tanrıdır. İki isim de köye, doğaya ait olanın iktidar düzenine aktarımını sembolize eder.

Olimpos Dağı

3. İkisi de Keldir!

Böyle söyleyince hoş olmadığının farkındayız. Fakat tamamen kel olarak gösterilmek, Keloğlan ve Dionysos için sadece fiziki özellik olarak aktarılmaz. Dionysos da Keloğlan gibi genç bir erkek olarak tasvir edilir, bazı ritüellerde Dionysos’un da kel olduğuna dair anlatılar mevcuttur. Kellik Türk halk masallarında, dünyalar arası geçişi sembolize eden kahramanların özelliklerinden biridir. Kahramanlar kendilerini kele dönüştürüp öbür dünyaya geçebilirler.

Konu kellik ve eşek olduğunda Keloğlan’ın Yunan mitolojisinde benzerlik gösterdiği bir diğer isim ise Silenos’tur. Genç bir erkek değil, saklı karışık, kel, eşeğinin sırtında gezen bir anlatı kahramanı olan Silenos da Keloğlan ile bağlantılı olan bir diğer karakterdir.

- Reklam -

4. İkisi de Toplumsal Düzeni Yıkar

Yunan mitolojisinin Zeus ve Apollon ile birlikte üç büyük tanrısı arasında sayılan Dionysos hep hareketi temsil eder. Düzen ve durağanlık Apollon ile özdeşleşir, Apollon çeşitliliği reddederken Dionysos, çoğulluğun, sınıfların, ötekilerin bütünleştiricisi olur. Keloğlan da Türk mitolojisinin cinsiyetler arası, erdişi olarak tanımlanan bir kahramanı olarak kötü üst sınıfa karşı bir mücadele sürdürür. Keloğlan, temel öğretiye, katı idareye, iktidara karşı gelir. Sınıf mücadelesinin bir sembolü olarak görülen Dionysos ve Keloğlan ideolojik bir kavganın kahramanları olarak da temsil edilir.

Türk Sarayı

5. Dionysos ve Keloğlan Cinsiyetlerarasıdır

Evet, genç erkek oldukları bilgisini bir kenara bırakırsak, sembol ettikleri “gerçeklik” erdişiliktir. Türk halk masallarının yapısı olan ideal kahramanlığın dışında kalan Keloğlan, başına deri geçirerek kel olan kadın kahramanların düzeni ters düz etmesiyle anlatılan öteki yapıyı temsil etmesi ile cinsiyet rollerini yıkan, cinsiyet üstü bir yapıya gönderme yapan bir kahramandır.

Yunan mitolojisinin bir mitine göre, Zeus doğum zamanı gelene kadar Dionysos’u kendi bacağında saklar. Cinsiyet rollerinde bir kırılma yaratan mite göre Hera, Zeus’un bacaklarından çıkan Dionysos’u görünce çok kızar ve onu parçalar. Rhea, yeniden birleştirdiği Dionysos’a şekil değiştirme özelliği verir. Yaşam ve ölüm arasındaki tanrı Dionysos, “erkek-kadınsı” olarak anlatılır. Kellik, iki karakter için de belirsiz cinsiyet, bireyin ve kimliğin cinsiyet üstü olması vurgusu yapar.

6. İkisi de Toprağın Derinliklerine Bağlıdır

Bağbozumu tanrısı olarak da anılan Dionysos, toprakla derin bağları olan tarım-tanrı bir karakterdir. Toprağın doğuşuyla, zamansız, cinsiyetsiz, kimliksiz, sahipsiz, devinimli olması özellikleriyle de bağdaştırılan Dionysos, Nietzsche’nin “Tragedyanın Doğuşu” kitabında da Apollon karşıtı olarak anılır. Dionysos, doğa ve toprak gibi, taşkın duyguların anlamıdır; sembolü olan asma ağacı gibi ölüp yeniden dirilir, bu nedenle ölümün ve yaşamın yenilenmesi tanrısı olarak da bilinir.

Dionysos Şarap Tanrısı

Türk halk kültürü doğa ile tamamen iç içe, birçok farklı inanç biçimiyle doğanın bir parçası olarak görünür. Türk kültürünün tamamı dionizyak bir bir yapıdadır. Keloğlan da Türk kültürünün bir parçası olarak doğanın yanında, doğanın içindedir; doğa ile bir bütündür.

7. İkisi de Kendi “Apollonca”sının Karşısında Durur

Apollon, Dionysos’un karşısında, haksızlığa, engellere karşı durmak için harekete geçmeyen, üstelik “dur” diyen bir yapıyı temsil eder. Dionysos ve Apollon zıtlık içindedir. Dionysos’un karşı gelmesi, harekete geçmesi, çılgınlığı, çoşkunluğu Apollon’a çok aykırıdır. Apollon, düzen ve iktidar yanlısıdır.

Dionysos ve Keloğlan

Keloğlan, dionizyak bir kahraman olarak kendi Apollonca’sına karşıdır. Keloğlan sınıfsal bir mücadele içindedir. Babasızdır. Fakirdir. Yine de padişah ile sürekli bir kavga içindedir ve ona karşı zaferler kazanabilmektedir.

İşte iki farklı ulusun mitik kahramanlarını arasındaki topraklar ötesi bağlantılar bunlardı. Siz ne düşünüyorsunuz? Sizin gözüzüne takılan Dionysos ile Keloğlan bağlantıları var mı? Görüşlerinizi Kayıp Rıhtım Forum’da bizimle paylaşmayı unutmayın.


* Kurban Ritüelinin Antik Çağlardan Günümüze Gelişen Macerası

Kaynakça: Şeçkin Sarpkaya, “Dionysos ve Keloğlan Türk Mitolojisinde Dionizyak Bir Tip Olarak Keloğlan”, International Symposium on Mythology: Proceedings Book, Ardahan Üniversitesi, Kasım 2019, s. 809-820.

Elif Şeyda Doğan

Eylül 1994’te Ankara’da doğdum. İzmir’de büyüdüm. İstanbul'da yaşıyorum. İstanbul Üniversitesi Gazetecilik Anabilim Dalında doktora yapmaktayım. Öykü yazıyorum. İki kişi olarak CosmicZion Zine (czz) adlı fantastik edebiyat, uzay ve mitoloji fanzinini çıkartmaktayız.

2 Yorum BULUNUYOR


  1. Avatar for ceprast ceprast dedi ki:

    Tam bir “pareidolia” örneği. Yani bir şeyi, aslında olmadığı bir diğer şeye benzetme. Folklor biliminin Türkiye’de hâlâ Ziya Gökalp aklıyla sürdürülüyor olması içler acısı.

  2. Avatar for EmrecanDogan EmrecanDogan dedi ki:

    Yazının tek handikapı şu ki: Yeterince açıklayıcı olmaması. Yazının içerisinde iki mitolojik karakter hakkında o kadar az bilgi verilmiş ki insan “Ne alaka?” demekten kendini alamıyor. Yazıyı kaynakçadan verdiğiniz makaleden özetlediğinizi başta belirtiyorsunuz zaten, ben şahsen konuyu daha iyi kavramak adına açıp Seçkin hocanın makalesini de okudum. Oradaki bilgiyle yazının içeriğine hak verdim. Verilen bilgi bağlamında yazı yetersiz olmuş veya aşırı kısa şekilde özetlediğinizden ikisi arasında bağlantı kuramıyoruz.

    Onun için yazıyı okuyan arkadaşlara Seçkin hocanın makalesini öneriyorum. İki mitin de aslında ne kadar bağlantılı olduğunu o zaman anlıyorsunuz.

    Bu yazı bende şöyle bir düşünce doğurdu: “Normal’in” karşısındaki gruplar,eşcinseller gibi, neden bu zamana kadar Dionysos’u ya da Türkiye için söylersek Keloğlan’ı kullanmadı? Çok bariz ki iki mitte dezavantajlı gruplar için biçilmiş kaftan adeta.

Henüz yorum yok. Forum'a gelip sohbete katıl.

Orhan Veli Eserleri Telif Hakkı

Orhan Veli Eserlerinin Telif Süresi 2020 Sonunda Bitiyor: Kitap Rafları Isınmaya Başladı Bile

Eddie Redmayne J.K. Rowling

Eddie Redmayne, J.K. Rowling’e Yöneltilen Eleştirilerin Dozundan Rahatsız