“En uzun ve en karanlık geceler bile geçer.”
Bu cümlesiyle Michael Ende, insanlığın tercihleriyle bitmeyecek öyküsüne bir ümit olması adına atıfta bulunur. Bu naif cümle, insanoğluna kainat var oldukça, zorlu hayat mücadelesinde savaşların ve kötülüklerin karanlığına esir olan bu dünyada, onlarsız bir aydınlığı beklerken umutlarını azık yapmayı öğütler bir anlamda. Ümidi, azmi ve fedakar dostlukları merkeze alır Michael Ende’nin “Bitmeyecek Öykü” adlı eseri.
İşte biz de, hazır yeniden basılmışken, ister büyük ister küçük olsun her yaştan okuru barındırdığı cümlelerle hayatlarının geri kalanı boyunca etkisi altına alan, sayfalar bitse de akıllarda hiç “bitmeyen” bu kitabı, Bitmeyecek Öykü kitabını inceledik.
Bildikçe anlaşılır, anlaşıldıkça sevilir, sevdikçe de keşfedilir…
Kitabımızın sırlı dünyasına adım atmadan önce, Michael Ende’nin hem eserlerine yansıyan geçmişini hem de vermek istediği mesajları daha iyi anlamak adına, ayrıca yazarlık gibi bir zorlu bir yola girmek isteyenlere kılavuz olur niyetiyle usta kalem erbabını naçizane biraz da olsa tanıtmak istiyoruz.
Michael Andreas Helmuth Ende, 1929’da Münih’in Garmisch semtinde dünyaya geldi. Doğumundan kısa bir süre sonra, sürrealist bir ressam olan babasının mesleğinden dolayı başkent Münih’e taşındılar. İşi hasebiyle babasının bir çok dostlu ve iş arkadaşı vardı burada. Ancak bunlardan kimisi bir zaman sonra hiç bir şey söylenmeden alınıp götürüldü. Daha sonra Nazi baskısının artmasından dolayı işini gizlice yapmak zorunda kaldı ressam baba. Bu üzücü hadiselerin ebeveynlerince evde konuşulmasına küçük Michael de şahitlik ediyordu. Kelimeler korkunun esaretine girince, suskunluğun öğrenilmesi de kaçınılmazdır. Michael zamanla bu duyduklarının hiç bir şekilde dışarıda anlatılmaması gerektiğini öğrendi.
Genç Ende, 2. Dünya Savaşı’nın bitmesine birkaç hafta kala, 15 yaşında askerliğe çağrıldığına dair bir mektup alır ve onu okuduktan sonra yırtıp, savaşa ve şiddete karşı bir hareket olan Freiheitsaktion Bayern’e katılır. 1948’de Stuttgart’taki Waldorfschule’de lise eğitimini tamamladıktan sonra da Münih’te drama okuluna devam eder. 1953’te mesleki kariyerine tiyatrocu olarak başlayan Michael Ende, bazı yerel tiyatrolarda rol alır ve birkaç kabare oyunu yazar. Ne var ki asıl istediği oyuncu değil, yazar olmaktır. 1954-62 arasında da yerel bir radyoda film yorumcusu olarak çalışır ve ilk defa düzenli bir geliri olur.
Ah başlamak! Seni bulmak da zor ama sabretmek ise en zoru
Yazdığı tiyatro oyunlarıyla pek bir başarı elde edemez usta yazar. Sonunda 1950’de bir çocuk kitabı yazmak için kolları sıvar. İlk başarısını elde ettiği “Jim Düğme ve Lokomotifçi Lukas” kitabının serüvenini şöyle anlatır.
“Bir gün daktilomun başına geçtim ve şu cümleyi yazdım: Lokomotifçi Lukas’ın yaşadığı ülke çok küçüktü. Bu kitabımın ilk cümlesiydi, ne var ki ikinci cümle hakkında ise hiç bir bilgim yoktu. Bir hikaye için bir planım ve fikrim de yoktu. Sonrasında sadece yazdım… bir cümleden diğer bir cümleye… Ve en sonunda aslında yazmanın bir macera olduğunu keşfettim. Hikayem büyüdükçe kahramanlarım da çoğalmaya başladı. Kitabın ilerleyişini şaşkınlıkla izledim. Tıpkı bir iple koca bir örgü yapmaya benzedi yazdıklarım. Bu alışılmadık çalışma biçimini bir ressamın çalışma metoduna benzetirim. Çoğu zaman belirsiz bir fikir, ressamının iş süresince kullandığı materyallerle ilk olduğundan daha da güzel bir hale döner.”
On ay sonra tamamladığı kitabın taslağı, yarım yıl içinde on iki yayınevi tarafından reddedilir. Sebep olarak da hikayenin bir çocuk kitabı olamayacak kadar uzun olması öne sürülür.
Kim demiş azmin elinden kurtulan olmuş!
Dile kolay! On koca yıl sonra, 1960’da Thienemann Yayınevi kitabı yayınlar. Sonrasında da diğer kitapları da aynı yayınevi tarafından okuyuculara sunulacaktır. Bunu takiben Michael Ende, Almanya’nın en iyi çocuk edebiyat ödülünü kazanır. Bir başarı gelir de, dikensiz olur mu? Eleştiriler de ardı sıra acımasızca gelmeye başlar. Çünkü o tarihlerde fantastik kitaplar çok dikkate değer değildir. Edebiyat dünyasındaki kimi eleştirmenler onu gerçekçilikten uzak olmakla suçlar. Yazdıklarının bu hayatla alakası olmadığını, fazla hayalperestçe olduğunu öne süren yorumlarda bulunurlar. Söylemler ve yazımsal eleştiriler ağırlaşıp yoğunlaştıkça bunalan Ende, eşiyle beraber 1970’de Roma yakınlarına taşınır. İtalya’nın Almanya gibi sert olmadığını, fikirlere fantastik dahi olsa kaliteli olduğu için değer verildiğini ve bu sebepten dolayı bu ülkeyi tercih ettiğini dile getirir. 1973 senesinde de İtalya’da kaleme aldığı Momo yayınlanır ve bu zamana kadar dünya çapında yedi milyon satar.
Kısa bir süre sonra tekrar kalemine sarılan usta edebiyatçı, 1979’da Bitmeyecek Öykü adlı genç-yetişkin kitabını yazar. On milyon satışla başarının zirvesine tırmanır Michael Ende. Eser 40 dile çevrilir. “Kitaplarımı içindeki çocuğu yaşatan herkes için de yazıyorum,” cümlesini tasdikler şekilde, yetişkinlerce de rağbet görür ve çağdaş edebiyat klasikleri arasında yerini alır. 1984 senesinde film uyarlamasıyla sinema perdelerine taşınır. Ne var ki bu durum yazarı büyük bir hayal kırıklığına uğratır. Çünkü kitap ile filmi arasında uçurumlar vardır. “Kitabın verdiği mesaj yok sayılmış, geriye yapmacıklıkla ve yapaylıkla dolu bir melodram sergilenmiş,” şeklinde dile getirir üzüntüsünü ve tepkisini. Bir çok yasal yola başvursa da filmin önüne geçememiş, sonrasında da adının filmden çekilmesini istemiştir.
Edebiyat dünyası ve okurları, bu değerli yazarı 1995’te mide kanseri teşhisiyle 65 yaşında kaybetmiştir. Geriye renkli ve geniş bir fantastik dünya ile hâlâ değerli kitaplarını biz okurlarına bırakmıştır.
Bitmeyecek Öykü, bitmeyecek soru
Şişman, gözlüklü, okuldaki arkadaşları tarafından sürekli tartaklanıp alaya alınan on yaşındaki hayalperest bir kitapseverdir Bastian Balthasar Bux. Hayat onun için zorluklarını erken göstermiştir; annesini en ihtiyaç duyacağı zamanda kaybetmiş ve babası da eşinin kaybıyla kendi dünyasına çekilmiştir. Anne şefkatinin eksikliği ve ilgisiz bir babanın duyarsızlığı Bastian’ı özgüveni olmayan, korkak bir çocuğa dönüştürmüştür. Okurların karşısına da böyle bir atmosferde çıkıverir. Bu hallet-i ruhiyesiyle başladığı bir okul gününde sınıf arkadaşlarının onu dövmek için arkasından kovalamasıyla, küçük arkadaşımız da hikayesine koşar adımlarla giriş yapar.
O yağmurlu günde telaşla sığındığı yer antika kitaplar satan Bay Koraender’in kitapçısıdır. Can havliyle girdiği yere şaşkınlıkla bakınır Bastian. Birdenbire nereden geldiğini kestiremediği bir ses kim olduğunu sorunca da irkilir küçük arkadaşımız. Sesin sahibini bakışlarıyla ararken, her yerde üst üste yığılmış kitaplar ve tavana kadar yükselen raflar takılır bakışlarına. Kendisine hitap eden sert sesin küçük birer tepecik misali yükselen kitapların arkasından geldiğini anlar ve ürkek adımlarla o tarafa gidince bir koltukta oturan, elindeki kitaba pür dikkat gömülmüş ihtiyar dükkan sahibini görür. Kitabı o kadar şevkle karıştırıyordur ki bu durum bir kitapsever kahramanımızın da dikkatini çeker. Açık sözlü Bay Korander çocuklardan hazmetmediğini ifade ettikten sonra, şaşkın küçük muhatabıyla ufak bir sohbete başlamışken telefonun çalmasıyla bölünür sözleri. Yaşlı adam telefona bakmak için kalkarken aşkla karıştırdığı kitabı koltuğa, davetsiz misafirini de arkada bırakır. İlgi merak uyandırır kaidesince, dükkan sahibinin bıraktığı kitap Bastian’ı büyük bir merakla kendine çeker. Bu kısa boşluktan istifade edip kitabın adına bakar ufaklık; “Bitmeyecek Öykü” başlığı adeta dayanılmaz bir şekilde kitabın sahibinin kendisi olduğu fısıldar ona ve cildi kaptığı gibi hızla mekandan uzaklaşır. O kadar olumsuz sıfatlarına artık bir de hırsızlık eklenmiştir.
Arkasına bakmadan koşar sevgili Bastian ve soluğu daha önce de birkaç kez bir görevliyle birlikte çıktığı çatı katında alır ve kapıyı arkasından sıkıca kapatır. Eski, tozlu ve örümcek ağı kaplı yerde çantasındaki bir öğünlük azığıyla kendine bir köşecik yapıp kitabı okumaya başlar.
“Ne İstiyorsan Onu Yap”
Kitap zıtlıkların ve farklılıkların her köşesinde kendisini fark ettirdiği ama herkesin barış içinde yaşadığı rengarenk bir diyardan, Fantazya Ülkesi’nden bahsetmektedir. Ne var ki bu huzurlu belde ve halkı büyük bir tehlikeyle karşı karşıyadır. Fantazya’yı adaletle yöneten çocuk imparatoriçe amansız bir hastalığa yakalanmıştır. Onun günden güne erimesi, ülkede de yok oluşlara sebep olmaktadır. Doğal olarak hem çok sevdikleri imparatoriçenin ölüm tehlikesi altında olması, hem de kendi varlıklarının ve ülkelerinin sırlı kayboluşu halkı alarma geçirmiştir. Her yerden gelen şifacıların ve bilgelerin elleri kolları çaresizlikle bağlanmış, ne yapacaklarını bilemez haldedirler.
Sonrasında çözümün kendi içlerinde olmadığını, ancak Fantazya’nın dışından gelen bir çocuk kendisine yeni bir isim verirse iyileşeceğini açıklar sevgili imparatoriçe. Bu kurtarıcıyı bulma göreviyse Atreju adındaki yeşil derili ve cesur bir çocuğa verilir. Böylece biz de Fantazya’nın kahraman çocuğu Atreju ve yol arkadaşı Uğur Ejderhası Fuchur’la tanışmış oluruz. Çocuk imparatoriçe bu zorlu yolculukta Atreju’ya yol göstermesi, cesaret vermesi ve onu asıl sahibine ulaştırılması için AURYN kolyesini verir ona. Kolyenin bir yüzünde birbirinin kuyruğunu ısıran iki yılan figürü, arkasında da “Ne İstiyorsan Onu Yap” yazısı vardır.
Bastian sayfaları çevirdikçe bir yandan kendisine eşlik eden korku, açlık ve susuzluğuyla mücadele eder. Diğer yandan da kitabın sihirli ve gizemli bir şekilde verdiği hislerle dolup taşarak merak ve heyecanla okumasından ödün vermez.
Atreju ve Uğur Ejderhası beraber gökyüzünde süzülürken, bir maceradan ötekine geçerken, bizler de değerli bir amaç için başlanılan bir arkadaşlığın nasıl kopmaz bir dostluğa dönüştüğüne şahitlik ederiz. Olaylar Bastian’ı da çok heyecanlandırır ve bazen kendini tutamayıp çığlıklar atar. Bu sesleri kitabın sayfalarındaki yeşil derili arkadaşı da duyar. Yollar uzadıkça bu iki arkadaşımız aradıkları kahramanı Fantazya sınırlarının dışında bulabileceklerini öğrenirler. Fakat bu diyarlar sınırsızdır… bunu nasıl yapacaklarına dair en ufak bir bilgileri de olmayınca, Fildişi Kulesi’nde yaşayan çocuk imparatoriçenin yanına dönüp ondan yardım almak isterler. Lâkin oraya vardıklarında oldukça hasta ve yorgun bir kız çocuğuyla karşılaşırlar. Aralarında geçen konuşmada bir ara Bastian ile imparatoriçe göz göze gelir ve çatı katındaki kahramanımız ona “Ay Çocuk” diye seslenir.
Bastian’ın tek başına gelemeyeceğini anlayan çocuk imparatoriçe olaya kendisinin el atması gerektiğini anlar, Gezer Dağı ihtiyarına gider ve ondan yardım ister. İhtiyardan Fantazya’nın hikayesini okumasını ister. Şu işe bakın ki hikayede geçenler küçük tombul Bastian’ın kısa bir süre önce yaşadığı son saatlerdir aslında. Bundan sonra daha da keyifli ve sürükleyici olaylar birbirini takip ededursun, çatı katındaki aç ve susuz arkadaşımızın Fanyazya’ya nasıl gittiğini, orada neler yaşadığını siz değerli okurlarımızın keşfine havale ediyoruz.
Kitaba dair izlenimlerimiz
Okumaya başladıktan bir süre sonra (yarısına geldiğimde) Bastian’ın olaylara ne zaman aktif olarak dahil olacağını merak edip durdum. Bu gerçekleşince bu sefer de kitaptan ne zaman kopacağını bekledim. İtiraf etmem gerekir ki şimdiye dek yazdığım en zor inceleme oldu bu kitap benim için. Çünkü çok fazla olay, kahraman ve mekan olunca yazmak da giderek çetrefilli bir hal alıyordu. Michael Ende’nin izlediğim bir röportajında Bitmeyecek Öykü’yü yazarken aynı sorunları yaşadığını, hatta yayınevini uzun bir süre beklettiğini ve şu ifadelerini kullandığını dinlemiştim:
“Uzun bir süre Bastian’ı Fantazya’dan nasıl geri getireceğimi bulamadım ve en sonunda bunu başardığımda aradan epey zaman geçmişti.”
Bu durum kitabın ruhuna işlemiş demeden edemeyeceğim.
Yazar, kahramanımız için bir kimlik arayışı niteliği taşıyan bu serüvende bir çocuğun dünyası vasıtasıyla insandaki gelgitleri, almış olduğu karaların sonuçlarının bedellerini, istekleri uğrunda kaybettiklerinin tekrar kazanımının zorluğunu olay örgüsüne başarılı şekilde yansıtmış. Michael Ende’nin hayatından da gördüğümüz gibi o da zorlu bir zamanın çocuğu olarak büyümüştür. Zorbalıkların, ayırımların ve zulmülerin olduğu bir zamana şahitlik etmiş, büyüklerin dünyasının acımasızlığını çocuk yaşıyla sindirmiştir. Hem Bitmeyecek Öykü’de hem de Momo’da yalnız, içine kapanık bir çocuk figürüyle karşımıza çıkan yazar, bir nevi çocukluğunun tekliğini ve iç dünyasındaki mücadeleleri bizlerle paylaşıyor aslında. Kötülüklerin ve yıkımların karşısına çocuk masumiyetinin ve dostlukların verdiği güçle çıkıyor. İnsanın hayat yolunda olan değişimini fantastik ve simgesel ögelerle işlerken her yaştan insanın okuduğunda kendinden bir parça bulacağı mesajlar veriyor kitaplarında. Ressam bir babanın çocuğu olması da ürettiği renkli dünyalarda ve karakterlerde kendini bir hayli gösteriyor.
Kitapseverler için bir kitabın bitiminde, geride belleklerinde ve yüreklerinde eserin özgül ağırlığı nispetinde bazı izler kalır. Kimi kısa soluklu kimi de hem uzun soluklu hem de silinmez olur. Bu ikinci kategoridekiler, ayrıca o yolu beraber yürüme arzusu taşıyacağınız türden olurlar. Bitmeyecek Öykü de şahsen tekrar okumak isteyeceğim ve okunmasını da tavsiye edeceklerim arasında. Azim, kararlılık, hedefe kilitlenme, dostluk, vefa vb. bir çok hasleti irdelerken, şartlar ne olursa olsun aslında tercihlerimizin sonuçlarını yaşadığımızı, ben merkezli bir hayatın bizlerden neler alıp götürdüğünü ve yalnızlaştırdığını, sınır tanımaz isteklerimizi sadece kendimize endekslediğimizde hayatı güzelleştiren dostlukları, barışı ve huzuru nasıl da elimizin tersiyle itip canavarlaştığımızın resmini çizmiş değerli yazar.
Kitabın ilk Türkçe baskısı Kabalcı Yayınevi’nden çıkmış ve çevirisi de Saadet Özkal’ın kaleminden okuyucuyla buluşmuş. Uzun bir süredir baskısı olmayan bu kitabı şimdilerde aynı çevirmenin eşliğinde Pegasus Yayınevi tekrar bizlere kazandırdı. Kapak dizaynının orijinal baskıyla aynı olması beni ayrı bir sevindirdi. Emeği geçen herkese bir kez daha teşekkür ediyor ve bu gibi güzelliklerin ardı arkası kesilmesin temennisinde bulunuyoruz. Son sözü de kitabımıza bırakıyoruz.
“Her gerçek öykü bir Bitmeyecek Öykü’dür.”
