Rabia Elif Özcan
Ölü bir adamın sesi, uzun yollar kat edebilir. Yıl 1988. Samuel Beckett, Hollandalı bir tiyatro şirketini, varoluşçu eseri Godot’yu Beklerken’in gösteriminde kadın oyuncular kullandığı için dava eder. Olayın üzerinden bir yıl sonra Beckett öldüğünde tüm mirası, yeğeni Edward’a kalır. Edward da o zamanlar tıpkı onun gibi, Beckett’in sahne direktiflerinin dışına çıkan her prodüksiyonla uğraşır.
Beckett’in ölümünün üzerine görülen daha pek çok davanın ardından oyundaki cinsiyet kuralı hâlâ değişmedi. Ancak sanatın kime ait olduğunu sorgulayan yeni bir gösteride tek yönlü ve kadın oyunculardan oluşan bir grup, Beckett’in kati vasiyetine meydan okuyor.
“Daha çok tarih okudukça sadece koca bir hayır cevabıyla karşılaştığımızı daha iyi anladık,” diyor Jack Walkey. Kendisi, Godot’yu Beklerken’i sahnelemek isteyen, Silent Faces adlı palyaço-tiyatro şirketinin bir non-binary üyesi.
Bir oyunun telif hakkı, yazarının ölümünden sonra 70 yıl sürüyor. Bu da kadın ve non-binary oyuncuların, yasal olarak Vladimir’le Estragon’u oynayabilmeleri için 2059’un sonuna kadar beklemeleri gerektiği anlamına geliyor. Ne var ki bugünün daha değişken cinsiyet anlayışı çerçevesinde Beckett’in miras kısıtlamaları çok daha eskide kalmış geliyor.
“Godot’yu Beklerken’i beklemenin ironisi beni etkilemiyor,” diyor Wakely metanetle.
“Her vasiyetin sorumluluklarından biri, zamanın içinde donup kalmaktır,” diyor Beckett’in Not I adlı oyununu yorumlamasıyla bilinen Top Boy oyuncusu Lisa Dwan. “Kimse geri dönüp yazardan izin alamaz sonuçta.” Beckett’in davranışlarıysa değişkendi. Eserlerini sıkça değiştirdi.
“Ama mirasların böyle bir ayrıcalığı yok. Yalnızca merhumun son sözlerine saygı gösterilmesi gerekir.”
Samuel Beckett’in “Godot’yu Beklerken” Vasiyeti Değişecek mi?
Tıpkı Dwan gibi çoğu kimse Beckett’in bu kati duruşunun, bir partisyonu andıran sahne direktifleriyle birlikte dehasının bir parçası olduğuna inanıyor. Diğerleriyse başka yorumlara kapı aralamak gerektiğini düşünüyor.
Deborah Warner konu hakkında şöyle diyor:
“Tiyatroyu canlı kılmak ve nefes almasını sağlamak için sadece her yıl ve her saniye onu yenilemek yetmez, eserler kesinlikle her nesil için yeniden yorumlanmalıdır.”
Ancak Warner 1994’te Fiona Shaw’la birlikte Beckett’in Footfalls adlı eserini sahneledi. Burada sahne direktiflerini değiştirdikleri için Warner tüm hayatı boyunca Beckett’in mirasından men edildi.
The Guardian eleştirmeni Michael Billington, Warner’ın ihlali için “biraz Rembrandt üstüne karalama yapmak gibi” ifadelerini kullanıyor. Bu gelişmeler dolayısıyla da prodüksiyonun Avrupa’daki ayağı durduruldu.
“Eserin dile gelmesini sağladık büyük ölçüde,” diyor Warner. “Bu şekilde daha farklı bir dil konuşuyordu ama yine de Sam’in kelimeleriydi bunlar.” Bu sırada Edward Beckett ise kendi davasını savunuyor.
“Klonlanmış prodüksiyonlar üretmeye çalışmıyoruz, ama Sam’in yazıldığı şekilde oynanmasını istiyoruz,” diyor. Bu sözler üzerine Warner, yası tutulan bir mirasla uğraştığının anlıyor.
“Sam’in ölümünün üzerinden çok geçmemişti. Edward, tam da Sam’in istediği şeyi yaptığına inanıyordu.”
Ama bir oyuncunun cinsiyetindeki kısıtlamalar, yazarının vasiyetine sadakatle ne kadar ilgili olabilir? Samuel Beckett’e kadınlardan oluşan Hollandalı şirketin, oyunu neden sergileyemeyeceği sorulduğunda kısa ve öz bir şekilde şöyle cevap vermişti:
“Çünkü kadınların prostatı yoktur.”
Oyunda Vladimir, ihtiyacını gidermek için sıkça sahne arkasına gider. Bu da prostat sorunundan ileri gelmektedir. Ancak bu sorun hiçbir zaman oyunda yazılı olarak belirtilmemiştir. Wakely’nin söylediği gibi “acilen işemek için pek çok nedeniniz olabilir!”
Wakely içinse bu dayanaksız nedenler yeterli değil:
“Bana kalırsa bu, sıradan vatandaşın ancak bir erkek olarak yansıtılabilmesiyle ilgili. Çünkü eğer onun yerine başka birini koyarsanız oyun, varoluşçulukla ilgili olmaktan çıkıp başroldeki kişinin erkek olmayışına odaklanan hale gelir.”
Ancak Godot’yu beklemekten usanan Wakely’nin öfkesi ve hayal kırıklığı, şirketiyle beraber yeni bir gösteriye dönüştü. Bu gösteride Godot, bir kadın! Böylelikle Becekett’in eserindeki cinsiyet kısıtlamalarına meydan okuyor. Wakely’nin merak ettiği bir şey var bu noktada; eğer Beckett daha uzun süre yaşasaydı “bu rolü ancak erkek bir oyuncunun oynayacağını düşünür müydü hâlâ?”
Sahneler Başka Bir Godot’yu Bekliyor
Warner, Beckett’ten oyunu vasiyetinin dışında sergilemek için izin istemede en ön sırada olacağını dile getiriyor. Daha önceleri Maggie Smith ve Fiona Shaw ile bir kadın Godot kurgulamayı istemiş. Fakat Smith’in tepkisi, bu fikri bir kez daha gözden geçirmesine neden olmuş.
“Bunu doğum günü yemeğinde açıklamıştım ona ve durmadan katıla katıla güldü.”
Dwan vasiyetin, sahne kurallarını değiştirmede etkili olamayacağı ve olmaması gerektiğini düşünüyor. “Belki Beckett yanılıyordu,” diyor. “Ama mezarının ötesinde onunla zıtlaşırlarsa çizgiyi nereye çizecekler?”
Warner ise daha açık. “Bu durum zamanla çözülecek,” diyor. Belki toplumun cinsiyete bakış açısı değiştikçe olacak; belki de bir sürü dava veya mirasın el değiştirmesiyle. Wakely de umutlu ayrıca. “İnsanların fikirlerini değiştirebildiğine inanmak zorundayım,” diyor.
Eninde sonunda değişim galip gelecek gibi. Vasiyete göre Beckett eserlerinin önceki televizyon yapımları yasaklandı. Ama 2002’de bu yasak, Channel 4 için kaldırıldı. Güya mirastan men edilmesine rağmen Warner, 2007 yılında National’da Shaw in Happy Days adlı eseri yönetti. Yönetmenin men edildiğini ilan eden yazı ajansı Leah Schmidt de şimdi Warner’ın ajanslığını yapıyor.
“Vasiyet, bir zamanlar olduğu kadar korkunç değil artık,” diyor Warner. “Kadın oyunculardan oluşan büyük bir prodüksiyon çıktığı anda tamamen son bulacak.” Tıpkı Vladimir’in, Estragon’a söylediği gibi:
“Yarın her şey daha güzel olacak.”
Godot is a Woman adıyla sahnelenecek olan eser, 11-15 Kasım 2020 tarihlerinde Londra’daki Pleasance Theatre’da seyirciyle buluşacak.
Özellikle Godot’yu Beklerken gibi klasikleşmiş eserlerin, böyle radikal bir değişimle çağdaş tartışmaları sahneye taşıyan uyarlamaları hakkında siz neler düşünüyorsunuz? Görüşlerinizi Kayıp Rıhtım Forum’da bizimle paylaşmayı unutmayın.
* Ekofeminist Edebiyat Nedir? Düalizm Yıkılınca Doğan Ekofeminizm Hakkında Her Şey
Kaynak: Kate Wyver, The Guardian
Ben çok severim Beckett’ı. Vasiyetinde bunu belirttiyse saygı çerçevesinde aşmamak gerektiğini düşünüyorum. Doğrusu kadınların sanatta yer bulması çok önemli bir olgu ama Dune’da beyaz bir erkek olan Liet Kynes’i siyahi bir kadın yapmaları eserin özüne saygısızlıktır, ama sonuçta Herbert’in bu adamı kadın oynayamaz gibi bir vasiyeti yok.
Bence Beckett Vladimir ve Estragon’a erkeklere özgü kimi varoluşsal anlamsızlıklar yansıtmıştı. Vasiyetinin arkasında da bu vardır diye tahmin ediyorum.